Οι ιστορικοί της Αλώσεως

 

       Το γεγονός της Αλώσεως της Βασιλεύουσας προκάλεσε τεράστια εντύπωση στους ανθρώπους της εποχής και ήταν μεγάλος ο απόηχος του σε κείμενα της εποχής εκείνης και σε μεταγενέστερα. Κυριότερες πηγές για το κορυφαίο αυτό γεγονός είναι οι ιστορικοί της εποχής, μέσα στα έργα των οποίων αποτυπώνονται η στάση των συγχρόνων και οι τάσεις που αναπτύσσονταν υπό τις νέες συνθήκες.

         Κάθε συγγραφέας εκθέτει τα γεγονότα από τη δική του οπτική γωνία. Ολοι, όπως ίσχυε κατά κανόνα για όλους τους εγγραμμάτους της εποχής, ανήκουν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, κατέχουν αξιώματα, και έτσι -άλλος λίγο, άλλος πολύ- συμβάλλουν στα τεκταινόμενα και διαμορφώνει δική του άποψη γι' αυτά.

      Οι σημαντικότεροι συγγραφείς που παρουσιάζουν τις τελευταίες ημέρες της Κωνσταντινούπολης, γνωστοί και ως «ιστορικοί της Αλώσεως», είναι οι ακόλουθοι:

 

Η βιεννέζικη έκδοση (τυπογραφείο Μαρκίδες Πουλιού, 1796) του «Χρονικού» του Γεώργιου Φραντζή. Η εικονογραφική σύνθεση αλλά και το λεκτικό του εξωφύλλου δείχνουν εύγλωττα την αντίληψη της εποχής και το βάρος του κοσμοϊστορικού γεγονότος (φωτ.: «Πεντακόσια Χρόνια Εντυπης Παράδοσης του Νέου Ελληνισμού», Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000).


 

       Ο Δούκας συνέγραψε ιστορικό έργο, στο οποίο αρχίζει με την «κτίση του κόσμου» και φτάνει έως το 1462. Το βαπτιστικό του όνομα δεν είναι γνωστό, πιθανολογείται όμως ότι ήταν Μιχαήλ. Γεννήθηκε περίπου το έτος 1400 και πέθανε γύρω στο 1470. Συνδέθηκε με τη Φώκαια, Παλαιά και Νέα, και με τη Λέσβο, την οποία κατείχαν οι Γατελούζοι. Εστάλη επανειλημμένως ως πρεσβευτής και πρέπει να γνώριζε τουρκικά. Σταματάει την αφήγηση ξαφνικά το έτος 1462, ενώ διηγείται την πολιορκία της Μυτιλήνης από τους Τούρκους• δεν αποκλείεται να αιχμαλωτίσθηκε ή να φονεύθηκε.
 

Ο Γεώργιος Φραντζής είναι ο μόνος από τους ιστορικούς που γευθηκε ως αυτόπτης το πικρό γεγονός της Αλωσης. Αιχμάλωτος των Τούρκων (Μάιος - Σεπτέμβριος 1453), εξαγοράζοντας την ελευθερία του κατέφυγε στον Μυστρά. Οταν το 1460 έσβησε η τελευταία βυζαντινή εστία στην Πελοπόννησο, κατέφυγε στην Κέρκυρα, όπου έγραψε το «Χρονικό». Το 1468 εκάρη μοναχός με το όνομα Γρηγόριος στη μονή Ταρχανιτών. Ως επιστήθιο φίλο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ο Φώτης Κόντογλου, διακοσμώντας το Δημαρχείο της Αθήνας, τον τοποθετεί δίπλα του (φωτ.: Νίκος Ζίας, «Φώτης Κόντογλου, ζωγράφος», Αθήνα 1991).

            Κατά την προετοιμασία των Τούρκων για την πολιορκία της Βασιλεύουσας ήταν παρών. Αμέσως μετά την Αλωση επισκέφθηκε την Πόλη και είδε τις καταστροφές. Δεν γνωρίζουμε αν άρχισε να γράφει επηρεασμένος από την καταστροφή ή νωρίτερα. Πάντως το έργο του συντάχθηκε μεταξύ των ετών 1450-1462. Ουσιαστικά συγγράφει την ιστορία των Παλαιολόγοι, αφού μέχρι την εποχή τους είναι πολύ σύντομος. Από το έτος ανόδου στον θρόνο του Μανουήλ Β^Τ και μετά αναπτύσσει τα γεγονότα εκτενέστερα.

           Ο Δούκας θεωρεί ότι η δυναστεία των Παλαιολόγων και των Οθωμανών εμφανίσθηκαν συγχρόνως και πρόκειται να καταστραφούν μαζί. Ως Ελληνας και ορθόδοξος νιώθει ντροπή που αφηγείται τα μεγαλουργήματα βαρβάρου και ζητεί συγγνώμη. Στη διήγηση του είναι σύντομος. Προβαίνει σε ενδιαφέροντες χαρακτηρισμούς προσώπων, π.χ. ο Μωάμεθ είναι «ο κοινός της οικουμένης όλεθρος». Με ζωντάνια που προκαλεί συγκίνηση, παρουσιάζει τα λόγια του αυτοκράτορα Κ(υνσταντίνου στην αρχή της πολιορκίας αλλά και την ώρα που πεθαίνει• εξαιρετική είναι η περιγραφή της Αλώσεως και συγκινητική η αφήγηση του μαρτυρίου του Λουκά Νοταρά.

        Ο συγγραφέας μας, που βρίσκεται στην υπηρεσία των Γενουατών, είναι υπέρ της ενώσεως των Εκκλησιών, όχι όμως τόσο για θρησκευτικούς λόγους όσο από πολιτική σκοπιμότητα. Είναι αριστοκράτης και δείχνει περιφρόνηση προς τον όχλο. Ο Δούκας πιστεύει ότι η οθωμανική κυριαρχία δεν θα διαρκέσει για πολύ.

          Ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης (περ. 1423-περ. 1490) συνέγραψε τις Αποδείξεις ιστοριών, που αναφέρονται στα γεγονότα του διαστήματος 1298-1463. Ηταν μέλος παλαιάς και ισχυρής οικογένειας της Αθήνας και είχε ενεργό συμμετοχή στις πολιτικές εξελίξεις• πιθανώς ακολούθησε τον πατέρα του στην Πελοπόννησο, όπου κατέφυγε μετά την αποτυχία ενεργειών του κατά των Acciaioli της Αθήνας. Οταν έγινε η πολιορκία και η Αλωση, δεν βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη.

         Ο Χαλκοκονδύλης δεν γράφει την ιστορία του φθίνοντος βυζαντινού κράτους, αλλά των ανερχόμενων Οθωμανών Τούρκων. Για την Αλωση δεν είναι εκτενής. Προσφέρει υλικό για διάφορους λαούς, δίνοντας κατά κάποιον τρόπο την εντύπωση ότι πρόκειται για μια παγκόσμια ιστορία.

          Γράφοντας «Ελληνες» δεν εννοεί πλέον τους αρχαίους εθνικούς, αλλά τους Βυζαντινούς και ειδικότερα τους έχοντες ελληνική καταγωγή και ομιλούντες την ελληνική. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας αναφέρεται ως «βασιλεύς Ελλήνων» ή «Βυζαντίου βασιλεύς». Ο «Ρωμαίων βασιλεύς» είναι ο αυτοκράτορας της Δύσης, ενώ ο «βασιλεύς», χωρίς άλλο προσδιορισμό, είναι ο σουλτάνος. «Ρωμαίοι» πλέον για τον Χαλκοκονδύλη είναι είτε οι αρχαίοι είτε οι Λατίνοι. Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Ν. Τωμαδάκη, ο οποίος θεωρεί ότι ο Χαλκοκονδύλης πριν από τον Παπαρρηγόπουλο και τον Ζαμπέλιο συνέδεσε τον Νεώτερο Ελληνισμό με τον Αρχαίο, μέσω του Βυζαντινού.

         Επηρεάζεται από τον Ηρόδοτο και μιμείται το ύφος και τη γλώσσα του Θουκυδίδη. Για τα θρησκευτικά και τα δογματικά ζητήματα δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα και εκφράζεται με αισιοδοξία για το μέλλον του ελληνικού λαού.

Ο Λαόνικος (αναγραμματισμός του Νικόλαος) Χαλκοκονδύλης (π. 1423-Π.1490) γόνος παλαιάς αθηναϊκής οικογένειας, συνέγραψε τις «Αποδείξεις Ιστοριών» που αναφέρονται στα χρόνια 1298-1463.

        Υπό το όνομα του Γεωργίου Σφραντζή σώζονται δύο κείμενα. Ενα σύντομο, γνωστό ως Chronicon Minus και ένα εκτενές, το λεγόμενο Chronicon Majus. Ο Σφραντζής γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1401 και πέθανε γύρω στο 1478. Υπηρέτησε επί δεκαετίες κατ' αρχήν τον Μανουήλ Β' και αργότερα τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, με τον οποίο ήταν στενοί φίλοι. Κατέλαβε ανώτατα αξιώματα και ανέλαβε αποστολές στο εξωτερικό. Μέσα στη δίνη των ημερών του είδε τα πέντε παιδιά του να πεθαίνουν. Κατά την Αλωση αιχμαλοοτίζεται μαζί με την οικογένεια του, διαφεύγει όμως στην Πελοπόννησο με τη γυναίκα του και την κόρη που του είχε απομείνει. Εκεί συνεχίζει τις αποστολές του. Μετά την πτώση της Πελοποννήσου κατέφυγε στην Κέρκυρα, όπου εκάρη μοναχός.

         Το Μικρό Χρονικό είναι ουσιαστικά οι προσωπικές σημειώσεις του Σφραντζή από το έτος 1413 έως το 1477/ 1478. Γεγονότα όπως η Αλωση περιγράφονται εν συντομία. Κυρίως περιλαμβάνονται εκείνα που έλαβαν χώρα στην Κωνσταντινούπολη και τον Μυστρά και έχουν σχέση με τον συγγραφέα. Δεν έδωσε στο Μικρό Χρονικό μία τελική μορφή, ούτε το ολοκλήρωσε.

         Το Μεγάλο Χρονικό απλώνεται σε έκταση και περιεχόμενο πολύ περισσότερο από ό,τι το πρώτο. Περιλαμβάνει την εποχή των Παλαιολόγων και των Οθωμανών έως το 1478. Είναι μεταγενέστερο του Μικρού, το οποίο περιλαμβάνει σχεδόν αυτούσιο. Η Αλωση περιγράφεται εκτενώς. Εχει υποστεί παρεμβάσεις και εμφανίζει αντιφάσεις προς τις πηγές και το αρχικό έργο του Σφραντζή. Ο συγγραφέας εμφανίζεται ορθόδοξος και ανθενωτικός, όχι όμως λόγω των δογματικών του απόψεων, αλλά επειδή τα κριτήρια του είναι πολιτικά.

        Ο Μιχαήλ Κριτόβουλος γεννήθηκε λίγο μετά το 1400 από αρχοντική οικογένεια της Ιμβρου και πέθανε μετά το 1467. Συνέγραψε το έργο Ιστορίαι, στο οποίο αναφέρεται στην περίοδο 1451-1467. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης ανέλαβε πολιτική δραστηριότητα. Την Ιμβρο την υπήγαγε ειρηνικά στον σουλτάνο και τη διέσωσε με τον τρόπο αυτό από τη λεηλασία. Το 1466 οι Βενετοί κατέλαβαν την Ιμβρο και ο Κριτόβουλος διέφυγε στην Πόλη. Πιθανώς συνέγραι^ε εκεί το έργο του, και μάλιστα ίσως με τον σκοπό να εξασφαλίσει την εύνοια του Μωάμεθ.

       Η ιστορία αποτελείται από μία επιστολή προς τον Μωάμεθ και πέντε βιβλία. Στην επιστολή είναι εγκωμιαστικός προς τον σουλτάνο. Δεν υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της Αλώσεως, στην οποία αναφέρεται ήδη στο πρώτο βιβλίο. Αισθάνεται την ανάγκη να δικαιολογήσει γιατί, καίτοι Ελληνας, γράφει για γεγονότα τόσο δυσάρεστα. Το έργο αποτελεί στην ουσία εγκώμιο στον Μωάμεθ Β' και έχει γραφεί από την οπτική γωνία της τουρκικής πλευράς. Η χρονολόγηση ακολουθεί τα έτη βασιλείας του Μωάμεθ και την «κτίση του κόσμου». Ο σουλτάνος αποκαλείται «αυτοκράτωρ μέγιστος» και «βασιλεύς βασιλέων»• του αποδίδονται τίτλοι που μέχρι τότε ανήκαν μόνο στον Ρωμαίο αυτοκράτορα. Αρνητικά στοιχεία για τον Μωάμεθ παραλείπονται. Ο Κριτόβουλος πρέπει να ήταν αντίθετος προς την συνεννόηση με τη Δύση και τον πάπα• πάντως στο έργο του δεν ενδιαφέρεται για θέματα θρησκευτικά. Γράφει μετά το 1467, δηλαδή αφού είχαν παρέλθει τουλάχιστον 14 χρόνια από την πτώση• έτσι δεν γνωρίζουμε πότε κατέληξε σε αυτές τις αντιλήψεις. Δεν γνωρίζουμε αν αρχικά ήλπιζε στην υποστήριξη της Βενετίας και της Δύσης γενικότερα, αναγκάσθηκε όμως αργότερα να προσαρμόσει τη στάση του στις εξελίξεις.

ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ Γ. ΚΟΛΛΙΑΣ - ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ - 28.05.2000