του Διονύσιου Πυλαρινού, θεολόγου
Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι οι Βενετοί και οι Λατίνοι σταυροφόροι της Δ’ Σταυροφορίας (1204), διέπραξαν ένα από τα μεγαλύτερα έγκληματα και ανοσιούργημα κατά της ανθρωπότητας. Στις 13, 14, 15 και 16 Απριλίου, μέσα σε αυτές τις τέσσερις (4) μέρες δεν άφησαν τίποτε όρθιο, διέλυσαν τα πάντα οι Σταυροφόροι στην βασιλεύουσα των πόλεων, στην Κωνσταντινούπολη.
Δεν σεβάστηκαν ούτε την Άγια Σοφία, το λίκνο της Χριστιανοσύνης. Καταπάτησαν κάθε όσιο και ιερό, χωρίς υπερβολές. Γυναίκες βιάστηκαν, οι θυσαυροί, τα βιβλία και τα έργα τέχνης καταστράφηκαν και κλάπηκαν. Αποτέλεσμα όλων αυτών των καταστροφών και λεηλασιών ήταν η αυτοκρατορία, το μεγάλο αυτό φρούριο της Χριστιανοσύνης στην Ανατολή να αποδυναμωθεί σχεδόν τελείως. Μόνο την πρώτη μέρα (13.4.1204) κατακρεουργήθηκαν περίπου 2000 πολίτες. Ο μεγάλος ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος είχε γράψει για τα αίτια αυτών αποτρόπαιων πράξεων: « Ἡ Ἑσπερία εἶχε πρό καιροῦ διατεθή δυσμενῶς προς τήν ἡμετέραν ἐν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίαν. Συμφέροντα θρησκευτικά και πολιτικά πολλάς παρήγαγον ἀμοιβαίας αἰτιάσεις μεταξύ Ἀνατολῆς και Δύσεως, ἐπί τέλους δέ ἐπήγαγον καί τάς ὀλεθρίας σταυροφορικάς καθ’ ἡμῶν ἐπιδρομάς».1 Ίσως έτσι μπορεί να δικαιολογήθει τόσος φθόνος και απανθρωπιά για κάτι τόσο υπέρλαμπρο και θαυμαστό.
Οι Σταυροφορίες είχαν ως αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της αυτοκρατορίας και ήταν ένας από τους βασικούς παράγοντες για την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως (29 Μαΐου 1453), γεγονός το οποίο είχε τεράστιο αντίκτυπο σε όλη τη δυτική Ευρώπη. Σταδιακά έσβηνε ο ανεπανάληπτος αυτός πολιτισμικός φαρός της Ανατολής, που κατεύγαζε όλο τον κόσμο. Εκεί όπου ελευθερώνονταν οι δούλοι και η γυναίκα απέκτησε μεγαλύτερη αξία και δικαιώματα. Εκεί που δημιουργήθηκε νοσοκομείο στα πρότυπα των σύγχρονων, εκεί όπου παύουν οι μονομαχίες και έγινε το ξακουστό πρώτο Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας και τόσα άλλα πρωτόγνωρα για την οικουμένη. Αξίζει να θυμηθούμε τα λόγια του αείμνηστου π. Επιφανίου Θεοδωροπούλου, «…Το Βυζάντιον είναι το πρώτον Κράτος, το οποίον δια της Εκκλησίας ωργάνωσε, όπως λέγει ο Καντακουζηνός, φιλανθρωπίαν…». Όλα αυτά συνέβαιναν στην Ρωμανία τη στιγμή που οι περισσότερες πολείς της Δύσης ήταν απλά λασποχώρια.
Εν τω μεταξύ, σήμερα που όλη η Ευρώπη υποκλίνεται στον ελληνικό μεσαιωνικό πολιτισμό, στην Ελλάδα κάποιοι απαρνούνται τις ρωμαίικες ρίζες μας. Όταν όλοι οι ιστορικοί της Δύσης και της Ανατολής αποκαλούν την εποχή αυτή «Grecoroman» (Ελληνορωμαϊκή), εμείς χαρίσαμε αυτή την ιστορική περίοδο στη Δύση, η οποία εορτάζει με τιμές το έτος του Μεγάλου Κωνσταντίνου, και στο Παρίσι, στο Λούβρο, τον Μέγα Αλέξανδρο και την Μακεδονία τη στιγμή που η Ελλάδα δυστυχώς μένει σιωπηλή. Δημιουργήθηκε έτσι ένα ιδεολογικό κενό στην συνέχεια του ελληνισμού, αφού απεμπολίσαμε πρώτα την ελληνιστική εποχή.
Και ενώ όλη η μεσαιωνική λατινοφραγκική, σλαβική, σημιτική και αραβική γραμματεία, ταύτιζε σημασιολογικά τους Ρωμηούς με τους Έλληνες και την Ορθοδοξία, εμείς αντιθέτως, αποκοπήκαμε από την Ρωμαίικη Ανατολική Ορθοδοξία, που ούτως ή άλλως μας απέδιδαν οι δυτικοί ως νόμιμους κληρονόμους ολόκληρης της ανατολικής Χριστιανοσύνης, αφού χαρακτήριζαν ως «greek orthodox» όλους τους ανατολικούς ορθόδοξους, εκτός των Ρώσων.
Η ιστορία του μεσαιωνικού Ελληνισμού, μία ιστορία χιλιόχρονη και ένδοξη, συκοφαντείται και παραποιείται εσκεμμένα ή εξαιτίας της ημιμάθειας, με τα πιο απίθανα και αντιϊστορικά επιχειρήματα υποβαθμίζοντας έτσι ένα ένδοξο παρελθόν. Είναι πρωτοφανές να συμβαίνει αυτό για την ιστορία ενός λαού. Είναι επίσης εντελώς απαράδεκτο να εμφανίζονται υψηλοί θεσμικοί παράγοντες της χώρας μας με κακόβουλα σχόλια και γεμάτοι με ιδεολογικά και θρησκευτικά συμπλέγματα να δηλώνουν ότι η εποχή της Ρωμαίικης αυτοκρατορίας ήταν μια περίοδος σκοταδισμού ή ότι η Ρωμανία ήταν ένας «βόρβορος» και διάφορα άλλα ανιστόρητα και αναληθή. Ο Φώτης Κόντογλου για αυτή την κατάσταση έλεγε: «Μια φορά κι έναν καιρό είχαμε ξενομανία, δηλαδή κάποια λαφριά ψυχική αρρώστεια, ένα συνάχι. Τώρα πάθαμε μια πολύ βαρειά αρρώστεια, θες πανούκλα, θες γρίππη κακοηθέστατη, μα όχι ασιατική, αλλά ευρωπαϊκή. Πώς νά τήν πούμε; Ξενολατρία; Ξενοπροσκύνημα;… Σωστή θα ήτανε αν τη λέγαμε Δυτικολατρία».2 Ο εγχώριος “αντιβυζαντινισμός” ήταν πάντα εισαγώμενος και ποτέ δεν υπήρξε αυτογενής και λαϊκός, η επικράτηση του τους νεότερους αιώνες ήταν καθαρά δυτική κατασκεύη, είναι ένα πολιτικό και θρησκευτικό προϊόν της παπικής και προτεσταντικής φραγκολατινικής και γερμανικής Ευρώπης.
Η Ρωμανία συκοφαντήθηκε αρκετά στη δυτική Ευρώπη και όχι μόνο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Η αρνητική αυτή εικόνα συνοψίζεται στις απόψεις, που εξέφρασε ο Άγγλος ιστορικός του Διαφωτισμού, Έντουαρντ Γκιμπόν στο γνωστό έργο του Decline and Fall of the Roman Empire (Παρακμή και Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). Ο Κ.Παπαρρηγοπουλος γράφει σχετικά: «Ὅθεν πᾶσαι σχεδόν αἱ χρονογραφίαι ἡμῶν, ὅσαι ἐγράφησαν ἔκτοτε καί μέχρις ἐσχάτων ὑπό τῶν Δυτικῶν, ἐγελοιογράφησαν μᾶλλον παρά ἀπετύπωσαν πιστῶς τους χαρακτῆρας τοῦ μεσαιωνικοῦ ἡμῶν κράτους».3
Για την αδιάσπαστη συνέχεια της ιστορικής πορείας μας, μέχρι και τους νεότερους χρόνους σημαντικό είναι να θυμηθούμε την καταλυτική απόκριση του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια το 1827 στον Άγγλο υφυπουργό πολέμου και αποικιών Willmot Horton, «Τό Ἑλληνικό Ἔθνος σύγκειται ἐκ τῶν ἀνθρώπων, οἵτινες ἀπό τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως δεν ἔπαυσαν ὁμολογοῦντες τήν ὀρθόδοξον πίστιν καί τήν γλῶσσαν τῶν πατέρων αὐτῶν λαλοῦντες και διέμειναν ὐπό τήν πνευματικήν ἤ κοσμικήν δικαιοδοσίαν τῆς Εκκλησίας των…».
Τα τελευταία χρόνια, μέσα από μεγάλες εκθέσεις, εκδηλώσεις και συνέδρια, φαίνεται πως έχει έλθει η ώρα στη Δύση, για να γίνει η “βυζαντινή αναγέννηση” και να λυτρωθεί η ρωμαίικη ιστοριογραφία από τα αρνητικά στερεότυπα. Σπουδαία έκθεση οργανώθηκε στο Λονδινό, στη συνέχεια στο Παρίσι με τους θυσαυρούς του Αγίου Όρους (le Mont Athos et I’ Empire Byzantin), και στη Βόννη της Γερμανίας, από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Ιούνιο του 2010 στην έκθεση με τίτλο Byzantium: Splendour and Everyday life (Λάμψις και Καθημερινή Ζωή), καθώς και παλαιότερες στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, στο Μουσείο Γκετί στο Λος Άντζελες, αλλά και στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα, όπου προέβαλαν το μεγαλείο και την δόξα της Ρωμανίας με μεγάλη επιτυχία. Το ίδιο και με τα μεγάλα διεθνή συνέδρια βυζαντινών σπουδών, που έγιναν τα τελαυταία χρόνια σε όλο τον κόσμο. Όλα αυτά απέδειξαν ότι το πνεύμα της Ρωμηοσύνης όχι μόνον επέζησε μετά το 1453, αλλά διατρέχει με αδιάπτωτη ζωτική δύναμη όλους τους αιώνες που μεσολάβησαν μέχρι σήμερα.
Βλέπουμε πως παρά την χρόνια προσπάθεια πλύσης εγκεφάλου και αποδόμησης της ιστορικής αλήθειας και ένω ορισμένοι απαξιώνουν τη Ρωμανία, το μεγαλύτερο μέρος του λαού αντιστέκεται με πείσμα σε ό,τι αμφισβητεί τις παραδόσεις, τις αξίες του και αποστρέφεται οποιονδήποτε προσπαθεί να αμαυρώσει και να διαστρέψει την διαδρομή μας μέχρι σήμερα. Η πλειοψηφία των σύγχρονων Ελλήνων στις εκδηλώσεις του εθνικού και θρησκευτικού τους βίου δείχνει επιστροφή στις ρίζες και τις αξίες του γένους. Ένδειξη αποτελεί το ότι ο ελληνικός λαός βίωσε τη Ρωμηοσύνη και την απώλεια της αυτοκρατορίας του μέσα από παραδόσεις, όπως του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά», μέσα από ρωμαίικους θρύλους, τραγούδια κ.λ.π.
Το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια καταρρίφθηκαν από κορυφαίους Βυζαντινολόγους όλες οι αρνητικές κρίσεις για την Ρωμανία, ως επιπόλαιες, σαθρές και ατεκμηρίωτες, είναι ένα ακόμα ισχυρό εφόδιο για να γίνει κοινωνός και πρεσβευτής ο λαός μας του μεγαλείου και της δόξα της αυτοκρατορίας μας, αλλά και οι ξένοι να δουν με σεβασμό και δέος την ανεπανάλητπτη προσφορά της Ρωμηοσύνης!
Δεν σεβάστηκαν ούτε την Άγια Σοφία, το λίκνο της Χριστιανοσύνης. Καταπάτησαν κάθε όσιο και ιερό, χωρίς υπερβολές. Γυναίκες βιάστηκαν, οι θυσαυροί, τα βιβλία και τα έργα τέχνης καταστράφηκαν και κλάπηκαν. Αποτέλεσμα όλων αυτών των καταστροφών και λεηλασιών ήταν η αυτοκρατορία, το μεγάλο αυτό φρούριο της Χριστιανοσύνης στην Ανατολή να αποδυναμωθεί σχεδόν τελείως. Μόνο την πρώτη μέρα (13.4.1204) κατακρεουργήθηκαν περίπου 2000 πολίτες. Ο μεγάλος ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος είχε γράψει για τα αίτια αυτών αποτρόπαιων πράξεων: « Ἡ Ἑσπερία εἶχε πρό καιροῦ διατεθή δυσμενῶς προς τήν ἡμετέραν ἐν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίαν. Συμφέροντα θρησκευτικά και πολιτικά πολλάς παρήγαγον ἀμοιβαίας αἰτιάσεις μεταξύ Ἀνατολῆς και Δύσεως, ἐπί τέλους δέ ἐπήγαγον καί τάς ὀλεθρίας σταυροφορικάς καθ’ ἡμῶν ἐπιδρομάς».1 Ίσως έτσι μπορεί να δικαιολογήθει τόσος φθόνος και απανθρωπιά για κάτι τόσο υπέρλαμπρο και θαυμαστό.
Οι Σταυροφορίες είχαν ως αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της αυτοκρατορίας και ήταν ένας από τους βασικούς παράγοντες για την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως (29 Μαΐου 1453), γεγονός το οποίο είχε τεράστιο αντίκτυπο σε όλη τη δυτική Ευρώπη. Σταδιακά έσβηνε ο ανεπανάληπτος αυτός πολιτισμικός φαρός της Ανατολής, που κατεύγαζε όλο τον κόσμο. Εκεί όπου ελευθερώνονταν οι δούλοι και η γυναίκα απέκτησε μεγαλύτερη αξία και δικαιώματα. Εκεί που δημιουργήθηκε νοσοκομείο στα πρότυπα των σύγχρονων, εκεί όπου παύουν οι μονομαχίες και έγινε το ξακουστό πρώτο Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας και τόσα άλλα πρωτόγνωρα για την οικουμένη. Αξίζει να θυμηθούμε τα λόγια του αείμνηστου π. Επιφανίου Θεοδωροπούλου, «…Το Βυζάντιον είναι το πρώτον Κράτος, το οποίον δια της Εκκλησίας ωργάνωσε, όπως λέγει ο Καντακουζηνός, φιλανθρωπίαν…». Όλα αυτά συνέβαιναν στην Ρωμανία τη στιγμή που οι περισσότερες πολείς της Δύσης ήταν απλά λασποχώρια.
Εν τω μεταξύ, σήμερα που όλη η Ευρώπη υποκλίνεται στον ελληνικό μεσαιωνικό πολιτισμό, στην Ελλάδα κάποιοι απαρνούνται τις ρωμαίικες ρίζες μας. Όταν όλοι οι ιστορικοί της Δύσης και της Ανατολής αποκαλούν την εποχή αυτή «Grecoroman» (Ελληνορωμαϊκή), εμείς χαρίσαμε αυτή την ιστορική περίοδο στη Δύση, η οποία εορτάζει με τιμές το έτος του Μεγάλου Κωνσταντίνου, και στο Παρίσι, στο Λούβρο, τον Μέγα Αλέξανδρο και την Μακεδονία τη στιγμή που η Ελλάδα δυστυχώς μένει σιωπηλή. Δημιουργήθηκε έτσι ένα ιδεολογικό κενό στην συνέχεια του ελληνισμού, αφού απεμπολίσαμε πρώτα την ελληνιστική εποχή.
Και ενώ όλη η μεσαιωνική λατινοφραγκική, σλαβική, σημιτική και αραβική γραμματεία, ταύτιζε σημασιολογικά τους Ρωμηούς με τους Έλληνες και την Ορθοδοξία, εμείς αντιθέτως, αποκοπήκαμε από την Ρωμαίικη Ανατολική Ορθοδοξία, που ούτως ή άλλως μας απέδιδαν οι δυτικοί ως νόμιμους κληρονόμους ολόκληρης της ανατολικής Χριστιανοσύνης, αφού χαρακτήριζαν ως «greek orthodox» όλους τους ανατολικούς ορθόδοξους, εκτός των Ρώσων.
Η ιστορία του μεσαιωνικού Ελληνισμού, μία ιστορία χιλιόχρονη και ένδοξη, συκοφαντείται και παραποιείται εσκεμμένα ή εξαιτίας της ημιμάθειας, με τα πιο απίθανα και αντιϊστορικά επιχειρήματα υποβαθμίζοντας έτσι ένα ένδοξο παρελθόν. Είναι πρωτοφανές να συμβαίνει αυτό για την ιστορία ενός λαού. Είναι επίσης εντελώς απαράδεκτο να εμφανίζονται υψηλοί θεσμικοί παράγοντες της χώρας μας με κακόβουλα σχόλια και γεμάτοι με ιδεολογικά και θρησκευτικά συμπλέγματα να δηλώνουν ότι η εποχή της Ρωμαίικης αυτοκρατορίας ήταν μια περίοδος σκοταδισμού ή ότι η Ρωμανία ήταν ένας «βόρβορος» και διάφορα άλλα ανιστόρητα και αναληθή. Ο Φώτης Κόντογλου για αυτή την κατάσταση έλεγε: «Μια φορά κι έναν καιρό είχαμε ξενομανία, δηλαδή κάποια λαφριά ψυχική αρρώστεια, ένα συνάχι. Τώρα πάθαμε μια πολύ βαρειά αρρώστεια, θες πανούκλα, θες γρίππη κακοηθέστατη, μα όχι ασιατική, αλλά ευρωπαϊκή. Πώς νά τήν πούμε; Ξενολατρία; Ξενοπροσκύνημα;… Σωστή θα ήτανε αν τη λέγαμε Δυτικολατρία».2 Ο εγχώριος “αντιβυζαντινισμός” ήταν πάντα εισαγώμενος και ποτέ δεν υπήρξε αυτογενής και λαϊκός, η επικράτηση του τους νεότερους αιώνες ήταν καθαρά δυτική κατασκεύη, είναι ένα πολιτικό και θρησκευτικό προϊόν της παπικής και προτεσταντικής φραγκολατινικής και γερμανικής Ευρώπης.
Η Ρωμανία συκοφαντήθηκε αρκετά στη δυτική Ευρώπη και όχι μόνο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Η αρνητική αυτή εικόνα συνοψίζεται στις απόψεις, που εξέφρασε ο Άγγλος ιστορικός του Διαφωτισμού, Έντουαρντ Γκιμπόν στο γνωστό έργο του Decline and Fall of the Roman Empire (Παρακμή και Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). Ο Κ.Παπαρρηγοπουλος γράφει σχετικά: «Ὅθεν πᾶσαι σχεδόν αἱ χρονογραφίαι ἡμῶν, ὅσαι ἐγράφησαν ἔκτοτε καί μέχρις ἐσχάτων ὑπό τῶν Δυτικῶν, ἐγελοιογράφησαν μᾶλλον παρά ἀπετύπωσαν πιστῶς τους χαρακτῆρας τοῦ μεσαιωνικοῦ ἡμῶν κράτους».3
Για την αδιάσπαστη συνέχεια της ιστορικής πορείας μας, μέχρι και τους νεότερους χρόνους σημαντικό είναι να θυμηθούμε την καταλυτική απόκριση του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια το 1827 στον Άγγλο υφυπουργό πολέμου και αποικιών Willmot Horton, «Τό Ἑλληνικό Ἔθνος σύγκειται ἐκ τῶν ἀνθρώπων, οἵτινες ἀπό τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως δεν ἔπαυσαν ὁμολογοῦντες τήν ὀρθόδοξον πίστιν καί τήν γλῶσσαν τῶν πατέρων αὐτῶν λαλοῦντες και διέμειναν ὐπό τήν πνευματικήν ἤ κοσμικήν δικαιοδοσίαν τῆς Εκκλησίας των…».
Τα τελευταία χρόνια, μέσα από μεγάλες εκθέσεις, εκδηλώσεις και συνέδρια, φαίνεται πως έχει έλθει η ώρα στη Δύση, για να γίνει η “βυζαντινή αναγέννηση” και να λυτρωθεί η ρωμαίικη ιστοριογραφία από τα αρνητικά στερεότυπα. Σπουδαία έκθεση οργανώθηκε στο Λονδινό, στη συνέχεια στο Παρίσι με τους θυσαυρούς του Αγίου Όρους (le Mont Athos et I’ Empire Byzantin), και στη Βόννη της Γερμανίας, από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Ιούνιο του 2010 στην έκθεση με τίτλο Byzantium: Splendour and Everyday life (Λάμψις και Καθημερινή Ζωή), καθώς και παλαιότερες στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, στο Μουσείο Γκετί στο Λος Άντζελες, αλλά και στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα, όπου προέβαλαν το μεγαλείο και την δόξα της Ρωμανίας με μεγάλη επιτυχία. Το ίδιο και με τα μεγάλα διεθνή συνέδρια βυζαντινών σπουδών, που έγιναν τα τελαυταία χρόνια σε όλο τον κόσμο. Όλα αυτά απέδειξαν ότι το πνεύμα της Ρωμηοσύνης όχι μόνον επέζησε μετά το 1453, αλλά διατρέχει με αδιάπτωτη ζωτική δύναμη όλους τους αιώνες που μεσολάβησαν μέχρι σήμερα.
Βλέπουμε πως παρά την χρόνια προσπάθεια πλύσης εγκεφάλου και αποδόμησης της ιστορικής αλήθειας και ένω ορισμένοι απαξιώνουν τη Ρωμανία, το μεγαλύτερο μέρος του λαού αντιστέκεται με πείσμα σε ό,τι αμφισβητεί τις παραδόσεις, τις αξίες του και αποστρέφεται οποιονδήποτε προσπαθεί να αμαυρώσει και να διαστρέψει την διαδρομή μας μέχρι σήμερα. Η πλειοψηφία των σύγχρονων Ελλήνων στις εκδηλώσεις του εθνικού και θρησκευτικού τους βίου δείχνει επιστροφή στις ρίζες και τις αξίες του γένους. Ένδειξη αποτελεί το ότι ο ελληνικός λαός βίωσε τη Ρωμηοσύνη και την απώλεια της αυτοκρατορίας του μέσα από παραδόσεις, όπως του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά», μέσα από ρωμαίικους θρύλους, τραγούδια κ.λ.π.
Το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια καταρρίφθηκαν από κορυφαίους Βυζαντινολόγους όλες οι αρνητικές κρίσεις για την Ρωμανία, ως επιπόλαιες, σαθρές και ατεκμηρίωτες, είναι ένα ακόμα ισχυρό εφόδιο για να γίνει κοινωνός και πρεσβευτής ο λαός μας του μεγαλείου και της δόξα της αυτοκρατορίας μας, αλλά και οι ξένοι να δουν με σεβασμό και δέος την ανεπανάλητπτη προσφορά της Ρωμηοσύνης!
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1.Παπαρρηγοπούλου Κων., «Ἡ σχέση τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ μέ τό Βυζάντιο», Ἱστορικαί Πραγματεῖαι, 1976.
2.Φώτης Κόντογλου, Ξενομανίας το ανάγνωσμα, Απόσπασμα από το βιβλίο Μυστικά Ανθη, Εκδόσεις: Αστήρ – Παπαδημητρίου.
3.Παπαρρηγοπούλου Κων. « Ἡ σχέση τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ μέ τό Βυζάντιο», Ἱστορικαί Πραγματεῖαι, 1976.
Διονύσιος Πυλαρινός, θεολόγος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου