H κρίση του 11ου αιώνα

            

                H κρίση του 11ου αιώνα

             Στα τέλη του 10ου αιώνα και στις αρχές του 11ου αιώνα, χάρη στις κατακτήσεις του Νικηφόρου Φωκά, του Ιωάννη Τσιμισκή και του Βασίλειου του Β΄ η αυτοκρατορία γνώρισε μια περίοδο οικονομικής ευημερίας, εδαφικής επέκτασης και ανάπτυξης του εμπορίου. Όταν πέθανε ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος το 1025, τα ταμεία του κράτους ήταν γεμάτα χρυσάφι. Η εσωτερική ασφάλεια, η κυριαρχία στη θάλασσα, το εμπόριο με γειτονικούς λαούς και ιδιαίτερα με τους Ρώσους και τους Άραβες, η κατανίκηση των αντιπάλων είχαν εδραιώσει την ειρήνη και έφεραν την ανάπτυξη. Ωστόσο χρειάστηκαν λιγότερο από εξήντα χρόνια για να βρεθεί η αυτοκρατορία στα πρόθυρα της κατάρρευσης : πολιτική αστάθεια, εσωτερικές έριδες, στρατιωτική αδυναμία και σημαντικές απώλειες εδαφών, με πιο καίρια την απώλεια της Μικράς Ασίας μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ.

 

           Η περίοδος από το 1025-1081 είναι μια περίοδος μεγάλης κρίσης για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Η κρίση αυτή εκδηλώθηκε με τα εξής χαρακτηριστικά :

  

 

                                                                    Πολιτική αστάθεια

              Σε λιγότερο από εξήντα χρόνια δώδεκα αυτοκράτορες ανέβηκαν στο βυζαντινό θρόνο. Η συχνή εναλλαγή τους στην εξουσία είναι ενδεικτική της κατάστασης που επικράτησε στο εσωτερικό του κράτους: Οι τελευταίοι απόγονοι των Μακεδόνων, ο Κωνσταντίνος Η' και οι κόρες του Ζωή και Θεοδώρα, ζούσαν πολυτελή και πολλές φορές έκλυτη ζωή χωρίς να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τις κρατικές υποθέσεις. Εν τω μεταξύ οικογένειες αριστοκρατών, κυρίως δυνατοί της Μικράς Ασίας, όπως οι Δούκες και οι Κομνηνοί, δολοπλοκούν και ανταγωνίζονται για την κατάληψη του θρόνου, με γνώμονα την εξυπηρέτηση φιλοδοξιών και ιδίων συμφερόντων. Ο συνδυασμός των έντονων διαμαχών για τη διαδοχή στο θρόνο και της έλλειψης ισχυρής προσωπικότητας όχι μόνο αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα κάθε θετικής εξέλιξης, αλλά οδήγησε την αυτοκρατορία σε τροχιά πτώσης και παρακμής. Το αρνητικό έργο και η πολυδάπανη ζωή των αυτοκρατόρων της περιόδου σημάδεψαν τον 11ο αιώνα ως μια εξαιρετικά κρίσιμη εποχή στη βυζαντινή ιστορία.

               Νομοτελειακά η ανάπτυξη και η ευημερία που υπάρχει σκεπάζει τις λανθασμένες αποφάσεις που θα φέρουν την παρακμή. Η οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξη των πόλεων και ιδιαίτερα της Κωνσταντινούπολης θα προκαλέσει όπως είναι φυσικό κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Για πρώτη φορά επί Κωνσταντίνου Μονομάχου(1042-1055), οι αστοί της Πόλης μπορούν να γίνουν μέλη της Συγκλήτου, κάτι που μέχρι τότε αποτελούσε προνόμιο της παραδοσιακής αριστοκρατίας.

 

                                         Η σύγκρουση "δυνατών" και "γραφειοκρατών"

        

              Το πιο ενδιαφέρον και διακριτικό χαρακτηριστικό της εποχής αυτής είναι η σύγκρουση ανάμεσα στους στρατιωτικούς παράγοντες και τους ευγενείς της Μ. Ασίας από τη μια μεριά και της κεντρικής γραφειοκρατίας από την άλλη. Οι εκπρόσωποι των <<δυνατών>>, των ισχυρών οικογενειών της Μικράς Ασίας, με τη μεγάλη ιδιοκτησία γης, με στρατιωτικά αξιώματα, είναι αποκλεισμένοι από την εξουσία και την διεκδικούν με επαναστάσεις. Στην πρωτεύουσα η εξουσία ασκείται από τον αυτοκράτορα και τους <<πολιτικούς>>, τους γραφειοκράτες, τους διανοούμενους και την Εκκλησία.

             Όλες οι προσπάθειες των προηγούμενων αυτοκρατόρων να μειώσουν τη δύναμη των γαιοκτημόνων και να προστατεύσουν τους ελεύθερους γεωργούς από τις επεκτατικές τους διαθέσεις, φαίνεται ότι απέτυχαν. Από τον 11ο αιώνα παρατηρείται το φαινόμενο ισχυρών οικογενειών της Μικράς Ασίας, με μεγάλη ιδιοκτησία γης και με στρατιωτικά αξιώματα που επιδιώκουν πλέον να κατέχουν την κεντρική εξουσία. Το φαινόμενο αυτό θα καταλήξει στην ανάληψη της εξουσίας από την οικογένεια των Κομνηνών το 1081. Στη διαμάχη των αυτοκρατόρων της μακεδονικής δυναστείας με τους 'δυνατούς' νίκησαν οριστικά οι δεύτεροι.

 

                 Κατά την άσκηση της εσωτερικής πολιτικής του ο Ρωμανός Γ' Αργυρός (1028-1034) ενισχύει, σύζυγος της Ζωής, που προερχόταν από την τάξη των δυνατών, κατήργησε το αλληλέγγυο, μέτρο που είχε πάρει ο Bασίλειος B' υπέρ των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων. Το αποτέλεσμα ήταν η αρχή κατάρρευσης της μέσης βυζαντινής τάξης των μικροκαλλιεργητών και στρατιωτών, που έμειναν στο έλεος και τις επεκτατικές διαθέσεις των μεγαλογαιοκτημόνων.

 

 

                                             Η παραμέληση και αποδυνάμωση του στρατού

             Οι κατακτήσεις του Bασιλείου B' (976-1025) είχαν δημιουργήσει αναμφισβήτητα ένα γενικό συναίσθημα υπεροχής απέναντι στους εχθρούς του κράτους. Η εμπέδωση της ειρήνης και η αποδυνάμωση των εχθρών οδηγούν στην παραμέληση του στρατού. Η τακτική αυτή έχει σκοπό να αποδυναμώσει τη στρατιωτική αριστοκρατία των επαρχιών που συχνά κινούσε στάσεις. 'Ετσι οι αυτοκράτορες άρχισαν να καταργούν σιγά σιγά το θεσμό των αγροτών-στρατιωτών και να μειώνουν τα στρατεύματα, αντικαθιστώντας τα με μισθοφόρους. Στην κατάρρευση της στρατιωτικής δύναμης του Βυζαντίου βοήθησε και η μετατροπή των ελεύθερων αγροτών σε πάροικους καθώς οι περιουσίες τους περνούσαν πια ανεμπόδιστα στην κατοχή των ΄δυνατών'.

 

             Οι μισθοφόροι, καταρχήν είναι πιστοί στον αυτοκράτορα, γι αυτό και επιλέγονται, μέσα στο κλίμα της καχυποψίας που θα επικρατεί λόγω των εσωτερικών συγκρούσεων. Πράγματι οι μισθοφόροι είχαν επαγγελματική πείρα, μετακινούνταν εύκολα, ήταν ανεξάρτητοι από την εσωτερική πολιτική του κράτους, αλλά ταυτόχρονα στοίχιζαν ακριβά και δεν ήταν πάντα αξιόπιστοι. Μακροπρόθεσμα όμως η μισθοφορική στελέχωση του στρατού θα βλάψει την αποδοτικότητά του, ενώ θα υπάρξουν και φαινόμενα έλλειψης νομιμοφροσύνης απέναντι στους Βυζαντινούς, όταν  θα υπάρξουν καθυστερήσεις πληρωμών. Συχνά γίνονταν αδίστακτοι, λεηλατούσαν και ερήμωναν τις περιοχές τις οποίες πληρώνονταν για να υπερασπιστούν. Αρκετές φορές μάλιστα πήραν το μέρος των Τούρκων, ιδιαίτερα μετά τα μέσα του 11ου αιώνα. Από την άλλη τα οικονομικά του κράτους που ήδη ήταν σε κακή κατάσταση επιβαρύνθηκαν ακόμη περισσότερο. 

             Η παρακμή του αποτελεσματικού θεσμού του θεματικού στρατού θα οδηγήσει σε παρακμή και κατάρρευση την αυτοκρατορία

 

 

                                                                        Εξωτερικές απειλές

   

 

Μικρά Ασία

 

           Την περίοδο από το 1025-1081, η αυτοκρατορία αντιμετώπισε τα μεγαλύτερα προβλήματα στα ανατολικά σύνορά της. Τον 11ο αιώνα εμφανίστηκαν οι Ογούζοι, τουρκική φυλή, που έμειναν γνωστοί ως Σελτζούκοι από το όνομα του γενάρχη τους Σελτζούκ. Ήταν νομάδες κτηνοτρόφοι που βρίσκονταν στα ανατολικά της Κασπίας όπου και εξισλαμίστηκαν. Το 1055 ο ηγέτης των Σελτζούκων κυρίευσε τη Βαγδάτη και πήρε από το χαλίφη τον τίτλο του Σουλτάνου. Aπό το 1045/6 οι Βυζαντινοί άρχισαν να αντιμετωπίζουν τις επιδρομές τους. Οι Τούρκοι ήταν καλοί πολεμιστές και εκμεταλλευόμενοι το γεγονός της εξασθένισης της άμυνας του Βυζαντίου σημείωσαν πολλές επιτυχίες. Οι επιδρομές εντάθηκαν με το σουλτάνο Αλπ Αρσλάν (1063-1072) και κατέληξαν στη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071, που σήμανε την απώλεια της Μικράς Ασίας για το Βυζάντιο και την αρχή της ίδρυσης του ισχυρού κράτους των Σελτζούκων.

  

Δούναβης

 

         Το βυζαντινό κράτος αντιμετώπισε όμως πολλούς εχθρούς και επαναστάσεις και στα βόρεια σύνορά του. Η οριστική κατάκτηση της Βουλγαρίας έφερε το Βυζάντιο αντιμέτωπο με τους Ούζους, τους Κουμάνους και τους Πετσενέγκους. Οι Πετσενέγκοι, συχνά με την υποστήριξη και την ενίσχυση των Ούζων, άρχισαν να περνούν το Δούναβη και να αποτελούν κίνδυνο για τα βυζαντινά σύνορα. Συχνά μάλιστα λεηλάτησαν περιοχές ακόμη και στο ελληνικό έδαφος. Ωστόσο, το βυζαντινό κράτος την περίοδο αυτή κατόρθωσε να διατηρήσει τα σύνορα του στον ποταμό Δούναβη, αντιμετωπίζοντας τα προβλήματα πότε με στρατιωτικά μέσα και πότε με τη διπλωματία, ακόμη και με αυτοκρατορικά δώρα.

 

 

Ιταλία

 

          Αλλά και στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία η κατάσταση χειροτέρευσε. Oι Nορμανδοί, έχοντας ιδρύσει νέο βασίλειο στην Ιταλία, γίνονταν όλο και πιο επικίνδυνοι και η συμμαχία Ιταλών-Βυζαντινών δεν κατόρθωσε να αναχαιτίσει τη δύναμή τους εξαιτίας του Σχίσματος το 1054. Το 1060 οι Νορμανδοί κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της νότιας Ιταλίας και περνώντας στη Σικελία κατάφεραν μέσα σε μια δεκαετία, μέχρι το 1072, όχι μόνο να την κατακτήσουν ολόκληρη αλλά να ετοιμάζουν επιδρομές στην Βαλκανική και να έχουν βλέψεις και για την Κωνσταντινούπολη.