Η Αλωση που πρόλαβε ένα γάμο

 

             Ο πρώτος αυτοκράτορας του Βυζαντίου βάπτισε τους Γεωργιανούς, ο τελευταίος αρραβωνιάστηκε την πριγκίπισσά τους... Ενας κύκλος που μπορεί να έκλεισε πολύ δυσάρεστα, αλλά αναμφισβήτητα σημάδεψε και συνέδεσε τους Ελληνες και τους Γεωργιανούς με δεσμούς από τη μία ιερούς και από την άλλη συναισθηματικούς.

 

Της ΕΚΑ TCHKOIDZE*         αναδημοσίευση από τη Ελευθεροτυπία

 

 

 

                  Υπάρχουν γεγονότα που στην εποχή τους δεν θεωρήθηκαν σημαντικά, αποδείχθηκαν ωστόσο μοιραία αρχικά για το συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, έχοντας αργότερα συνέπειες και σε ευρύτερη κλίμακα. Μερικά γεγονότα όμως και στην εποχή τους άφησαν στίγμα και στη συνέχεια σημάδεψαν την ιστορία όχι μόνο της συγκεκριμένης περιοχής.

                  Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου. Ζήτησε να παντρευτεί τη Γεωργιανή πριγκίπισσα για να στερεώσει ακόμη περισσότερο τις βυζαντινογεωργιανές σχέσεις
                 Η Αλωση της Κωνσταντινούπολης (29η Μαΐου του 1453) αναμφισβήτητα είναι μία από αυτές τις περιπτώσεις. Αλλαξε το μέλλον όχι μόνο του ευρασιατικού χώρου, αλλά θα μπορούσε να λεχθεί ότι επηρέασε την πορεία όλης της ανθρωπότητας. Για τις χώρες που εντάσσονταν στη σφαίρα της πολιτικής, οικονομικής και, προπαντός, πολιτιστικής επιρροής του Βυζαντίου, η Αλωση ήταν ένα γεγονός, χωρίς υπερβολή, τραγικό.

              Καθόρισε ουσιαστικά τη μετέπειτα πορεία των λαών εντός και εκτός Βυζαντίου. Σε λίγα χρόνια ήταν εμφανείς οι αρνητικές συνέπειες στον άμεσο γείτονα της αυτοκρατορίας, στο Ενωμένο Γεωργιανό Βασίλειο, το οποίο το 1466, δηλαδή σε 13 χρόνια μετά την Αλωση, διαμελίστηκε σε 3 μικρές πολιτικές οντότητες. Στη συνέχεια, η κάθε μια, ξεχωριστά πλέον, πάλευε να κρατηθεί στο χάρτη διατηρώντας το χριστιανικό στοιχείο με κάθε τίμημα.

 

 

Ο αντιοθωμανικός συνασπισμός

 

              Στο ευρύ κοινό είναι λιγότερο γνωστό ότι ο τελευταίος βασιλιάς του Ενωμένου Γεωργιανού Βασιλείου, Γεώργιος Η' (1446-1466) Bagrationi (Βαγρατίδης στις βυζαντινές πηγές), ήταν ένας από τους εμπνευστές του αντιοθωμανικού συνασπισμού, προσφέροντας 40.000 στρατιώτες ο ίδιος, και έχοντας άλλους 10.000 από τη Δυτική και 20.000 ιππείς από τη Νότια Γεωργία.

            Το 1459 ο Γεώργιος Η' είχε στείλει και πρέσβη, τον Nikoloz Tbileli (Νικόλαος επίσκοπος Τιφλίδας), στην Ευρώπη και συγκεκριμένα στον Πάπα της Ρώμης και τον άρχοντα της Βουργουνδίας, έχοντας ένα συγκεκριμένο σχέδιο για την απελευθέρωση της Πόλης. Η προσπάθεια αυτή δεν είχε το επιθυμητό αποτέλεσμα, δεδομένου ότι την περίοδο εκείνη η Δύση δεν ανησυχούσε ιδιαίτερα για την ενδυνάμωση των Οθωμανών.

 

 Τοιχογραφία του Γεωργιανού βασιλιά Γεωργίου Η' του 15ου αιώνα. Η κόρη που είχε αποκτήσει με τη Θάμαρ επρόκειτο να παντρευτεί τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Τους πρόλαβε η Αλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς και ο ένδοξος θάνατος του τελευταίου αυτοκράτορα των μεσαιωνικών Ελλήνων
           

                  Επίσης, είναι λιγότερο γνωστό ότι ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ο Κωνσταντίνος ΙΑ' (1449-1453), είχε αρραβωνιαστεί τη Γεωργιανή πριγκίπισσα, κάτι που αναφέρεται τόσο στη γεωργιανή/ελληνική όσο και την ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Ο Γεώργιος Σφραντζής, στενός συνεργάτης του αυτοκράτορα και συγγραφέας του Χρονικού της Αλωσης της Κωνσταντινούπολης, πραγματοποίησε το ταξίδι στη Γεωργία (Ιβηρία) και την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας το 1449-1451. Μία από τις αποστολές του ήταν να βρει σύζυγο στον Κωνσταντίνο ΙΑ'.

               Ο προαναφερόμενος Γεωργιανός βασιλιάς Γεώργιος Η' είχε έναν γιο, τον μετέπειτα Αλέξανδρο Α' (1476-1511). Εκτός από τον Αλέξανδρο, είχε και μια θυγατέρα από τον πρώτο γάμο του με τη Θάμαρ, η οποία πέθανε το 1454. Το όνομα της Γεωργιανής πριγκίπισσας παραμένει άγνωστο. Αυτή η άγνωστη πριγκίπισσα λοιπόν προτιμήθηκε από τον Σφραντζή ως μέλλουσα αυτοκράτειρα. Ο Κωνσταντίνος ΙΑ' υπέγραψε τα σχετικά έγγραφα, τα οποία τα έδωσε στον πρέσβη της Γεωργίας. Επρόκειτο να τελεστούν οι γάμοι σύντομα. Η Αλωση της Κωνσταντινούπολης και ο θάνατος του αυτοκράτορα όμως τους πρόλαβαν.

 

 

Η «Βασίλισσα του Βυζαντίου»

 

                Μια τέτοια ιστορία ήταν λογικό να μην περάσει απαρατήρητη και στη λογοτεχνία. Ο πατέρας και «ιδρυτής» του γεωργιανού ιστορικού μυθιστορήματος, ο Vasil Barnovi (1856-1934), αφιέρωσε μυθιστόρημα στην άγνωστη Γεωργιανή πριγκίπισσα, που τιτλοφορείται «Βασίλισσα του Βυζαντίου».

               Η «Βασίλισσα του Βυζαντίου» είναι αφιερωμένη στη Γεωργιανή πριγκίπισσα, μνηστή του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα, ο οποίος επίσης είναι το κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος. Η διήγηση ξεκινά με τη συνάντηση της πριγκίπισσας με τον αυλικό ιερέα, μοναχό Ονούφριο, που της μαθαίνει τα γράμματα. Ο ίδιος ο μοναχός ήταν εκπαιδευμένος στο Βυζάντιο, είχε ζήσει και στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Ορους και μιλούσε άπταιστα ελληνικά.

 

 

Ο Αγιος Γεώργιος θεωρείται ο προστάτης της Γεωργίας. Η συγκεκριμένη επισμαλτωμένη αγιογραφία χρονολογείται στο 14ο-15ο αιώνα. Σε πολλά γεωργιανά μνημεία εκείνης της εποχής παρατηρείται η συμμετοχή μαστόρων από το Βυζάντιο
 

 

              Η υπόδειξη του βασιλιά Γεωργίου Η' να μάθει ελληνικά στη θυγατέρα του είναι ο πρώτος υπαινιγμός για το «ελληνικό/βυζαντινό» μέλλον της: «Γνωρίζεις καλά ελληνικά, πάτερ (απευθύνεται ο Γεώργιος Η' στο μοναχό Ονούφριο), αφού μεγάλωσες στον Αθω και πρέπει να μάθεις αυτή τη γλώσσα και στη θυγατέρα μου και εσένα θα σε ωφελήσει να τα φρεσκάρεις στο μυαλό σου».

               Δεν ήταν η πρώτη φορά που οι βυζαντινές αρχές απευθύνθηκαν στη Γεωργία με μια τέτοια πρόταση (να νυμφευθεί δηλαδή ο μέλλων ή νυν βασιλιάς τη Γεωργιανή πριγκίπισσα), αλλά ήταν η πρώτη φορά που τα κίνητρά τους ήταν καθαρά «στρατηγικά»: «Ο αυτοκράτορας αντιλαμβανόταν ότι οι επιλογές του ήταν εξαιρετικά περιορισμένες: η Δύση αποδείχθηκε αναξιόπιστη σε μια τόσο δύσκολη στιγμή... Το Βυζάντιο μόνο προς Ανατολή είχε διέξοδο. Εκεί υπήρχε η σύμμαχος Γεωργία, ομόθρησκη» (σσ. 172-173).

                 Από την άλλη, για την ίδια τη Γεωργία το Βυζάντιο επίσης ήταν μονόδρομος: «Θεός φυλάξοι, να πέσει το Βυζάντιο! Θα καταρρεύσει το στήριγμά μας. Περιτριγυριζόμαστε από τα πλήθη των ασεβών» (σ. 173). Προτού φτάσει ο Σφραντζής στη Γεωργία, ο Γεωργιανός βασιλιάς είχε ενημερωθεί για τις προθέσεις του Κωνσταντίνου ΙΑ' από τον πρέσβη του στο Βυζάντιο, ο οποίος του είχε στείλει ειδική επιστολή.

              Ο ίδιος βασιλιάς δεν μπορούσε να πάρει μια ξεκάθαρη απόφαση. Η επιστολή μεταξύ άλλων έλεγε: «Ο καίσαρας Κωνσταντίνος έστειλε τον αυλικό του Φραντζή. Ερχεται με μεγάλη συνοδεία και πλούσια δώρα. Πρώτα θα επισκεφθεί τον Πόντο (αυτοκρατορία της Τραπεζούντας) και στη συνέχεια θα φτάσει σε Σας» (σ. 171). Προτού σταλεί ο Σφραντζής με τη συνοδεία του για να επιλέξει τη μέλλουσα αυτοκράτειρα, προηγήθηκε συνάντηση του ίδιου του αυτοκράτορα με τους αυλικούς και τον πατριάρχη Αθανάσιο.

           Μια φράση που προέρχεται από τον ίδιο τον αυτοκράτορα εκφράζει το γενικό κλίμα που επικρατούσε στην εν λόγω συνάντηση: «Αυτός ο κίνδυνος δεν θα ισοπεδώσει μόνο το Βυζάντιο: αν ο Οθωμανός σταθεροποιηθεί στο Βυζάντιο, θα καταστραφεί και η Δύση» (σ. 172). Προς ίδια κατεύθυνση κινείται και το σχόλιο του συγγραφέα: «Η Δύση δεν αποδείχθηκε αξιόπιστη τη δύσκολη στιγμή. Δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι ο εχθρός του καίσαρα αυτόματα ήταν και ο άσπονδος εχθρός της. Και σε αυτή την περίπτωση επρόκειτο για την παλαιά και αιώνια μάχη ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία, που σε αυτή την περίπτωση θα τελείωνε με ολοσχερή καταστροφή μιας εξ αυτών.

»Μπροστά στην κοινή δοκιμασία εθελοτυφλούσαν και οι Δυτικοί και οι Βυζαντινοί. Αν και οι διαφορές που είχαν σαν φυλές τούς είχαν χωρίσει· αυτές ακριβώς οι διαφορές είχαν σημαδέψει την κοινή τους θρησκεία» (σσ. 172-173).

                Η γαμήλια συμφωνία έγινε θέμα συζήτησης στη γεωργιανή αυλή. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος έχαιρε μιας γενικής αποδοχής και εκτίμησης ανάμεσα σε όλους του αυλικούς: «Είναι έμπειρος ιππότης ο Κωνσταντίνος· εντελώς άφοβος. Θα τα καταφέρει να προστατέψει το βασίλειό του από τον επικείμενο εχθρό» (σ. 173). Ετσι δεν ήταν δύσκολο να υπερισχύσει το φιλοβυζαντινό φρόνημα: «Είναι χαρμόσυνη η επικείμενη συγγένεια με τον αυτοκράτορα· αλλά ταυτόχρονα είναι ρηξικέλευθη η συμμαχία μαζί του ενάντια στο σουλτάνο. Ωστόσο, δεν επιτρέπεται να μη βοηθήσουμε το στήριγμα της χριστιανοσύνης» (σ. 178).

              Το θέμα σχετικά με τον πολιτικό προσανατολισμό τίθεται και σε ένα άλλο σημείο του μυθιστορήματος: «Τι μπορεί να μας προσφέρει το αποδυναμωμένο Βυζάντιο; Το ίδιο δοκιμάζεται σκληρά, σήμερα ή αύριο θα καταστραφεί. Εντούτοις, τους Βαγρατίδες τους στήριξαν οι Βυζαντινοί και υπήρχε παράδοση να τους είναι πιστοί» (σ. 201), είναι τα λόγια ενός Γεωργιανού ευγενή που δεν επικροτεί την απόφαση του βασιλιά να συνάψει γαμήλια συμφωνία με το Βυζαντινό αυτοκράτορα.

 

 

Με λεπτομέρειες

 

               Στο μυθιστόρημα περιγράφονται με κάθε λεπτομέρεια η επίσκεψη του Γεωργίου Σφραντζή στη Γεωργία, ο οποίος πάντα αναφέρεται ως Φραντζής, και οι αντιδράσεις/συζητήσεις που προκάλεσε ο αρραβώνας του Βυζαντινού αυτοκράτορα με τη Γεωργιανή πριγκίπισσα στη βυζαντινή Αυλή, οι σχέσεις του Βυζαντίου με την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας κ.ο.κ. Ο Κωνσταντίνος ΙΑ' αναφέρεται ως «εξαιρετικά ωραίος άνδρας, αυτοκράτορας και ιππότης, ο καλύτερος στο στρατό του· στους πολέμους πάντα πρώτος, παντελώς άφοβος! Και συνάμα εξαιρετικά απλός: γνωρίζει προσωπικά τον καθένα από το στρατό του» (σ. 197).

              Αυτά τα χαρακτηριστικά υπογραμμίζονται και σε ένα άλλο σημείο: «Είναι φιλόστοργος, αψεγάδιαστος ιππότης, γνώστης πολέμου, αγαπάει τους ανθρώπους, είναι φίλος με τους στρατιώτες, ο ίδιος τούς μαθαίνει τις στρατιωτικές υποθέσεις» (σ. 216).

             Είναι ενδιαφέρον πως στην παράκληση που τελέστηκε από τον τότε πατριάρχη Αθανάσιο (1450-1453) για τους μελλόνυμφους, η Γεωργιανή πριγκίπισσα μετονομάστηκε σε βασίλισσα Ελένη (σ. 212). Η τελευταία μάχη της 29ης Μαΐου 1453 δεν αναφέρεται στο εν λόγω μυθιστόρημα. Αναφέρονται εντούτοις οι αντιδράσεις στη Γεωργία και κυρίως της πριγκίπισσας, που αναμφισβήτητα είχε τη μεγαλύτερη απώλεια από όλους. Στους πρώτους μήνες επιβίωσε χάρη στις φήμες ότι ο αυτοκράτορας ζει. Στη συνέχεια όμως βυθίστηκε στο πένθος. Ποια ακριβώς θα ήταν η εξέλιξή της, ίσως δεν είναι δύσκολο να μαντέψει κανείς.

             Την ίδια ακριβώς «λύση» έδωσε και ο V. Barnovi. Η Γεωργιανή πριγκίπισσα, που αναφέρεται πλέον ως «βασίλισσα του Βυζαντίου», αποφάσισε να απομονωθεί σε ένα μοναστήρι· «σαν να πέθανα μαζί του», λέγει χαρακτηριστικά αναφερόμενη στον αυτοκράτειρα μνηστήρα της, τον οποίο δεν είδε ποτέ. «Η βασίλισσα του Βυζαντίου απομονώθηκε τελείως. Μιλούσε μόνο με τον επουράνιο πλέον ιππότη της και ενίοτε εκμυστηρευόταν τις ενδόμυχες σκέψεις της και στα λουλούδια» (σ. 247).

             Αυτή είναι εν ολίγοις η πλοκή του μυθιστορήματος «Βασίλισσα του Βυζαντίου». Πέρα από τη μυθοπλασία όμως η πραγματικότητα είναι κάτι παραπάνω από συμβολική. Ο πρώτος αυτοκράτορας του Βυζαντίου βάπτισε τους Γεωργιανούς, ο τελευταίος αρραβωνιάστηκε την πριγκίπισσά τους... Ενας κύκλος που μπορεί να έκλεισε πολύ δυσάρεστα, αλλά αναμφισβήτητα σημάδεψε και συνέδεσε τους Ελληνες και τους Γεωργιανούς με δεσμούς από τη μία ιερούς και από την άλλη συναισθηματικούς.

 

 

Ενας επίλογος απ' την Καταλονία

 

            Δεν θα ξεχάσω ποτέ ένα περιστατικό που μαρτυρεί την οικουμενικότητα της ελληνικής γλώσσας ακόμη και σήμερα. Πρόσφατα επισκέφθηκα την Ισπανία. Επισκέφθηκα και την Τζιρόνα της Καταλονίας, όπου συνάντησα έναν φίλο μου που είναι Χιλιανός. Καθίσαμε σε ένα βασκικό εστιατόριο. Μιλούσαμε ελληνικά και ο σερβιτόρος ρώτησε για τη γλώσσα. Οταν άκουσε ότι μιλούσαμε ελληνικά, είπε ότι ο ήχος τού θύμισε κάτι από Ανατολή. Ναι, η φίλη μου είναι από εκεί, είναι Γεωργιανή -του απάντησε ο φίλος μου δείχνοντας εμένα-, και εγώ είμαι Χιλιανός. Η έκπληξη του σερβιτόρου ήταν έκδηλη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το πρόσωπό του που προσπαθούσε να καταλάβει πώς γίνεται μια Γεωργιανή και ένας Χιλιανός να μιλούν ελληνικά στην Καταλονία της Ισπανίας.

 

* Αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας στο College of Arts and Sciences Ilia State University Τιφλίδα, Γεωργία. Η μελέτη της «Ενας Γεωργιανός προσκυνητής στο Βυζαντινό κόσμο του 9ου αιώνα: ο Αγιος Ιλαρίων ο Γεωργιανός» έχει εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδ. Μπατσιούλα το 2011.