ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΧΕΙΡΟΠΟΙΗΤΟΥ

                  Η Αχειροποίητος, ο μεγάλος ναός της Παναγίας, ιδρύθηκε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης και λίγα μέτρα βορειότερα από τη μεγάλη Λεωφόρο της Βυζαντινής πόλης, περίπου στη συμβολή των σημερινών οδών Εγνατίας και Αγίας Σοφίας. Το κτίσμα ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με νάρθηκα και υπερώα, και απολήγει σε μεγάλη ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Ο ναός συνιστά μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα δείγμα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, καθώς αποτελεί τη μοναδική παλαιοχριστιανική βασιλική που σώζεται σχεδόν στο αρχικό ύψος της. Ιδρύθηκε επάνω σε προγενέστερο συγκρότημα λουτρών των ρωμαϊκών χρόνων, ίχνη των οποίων διατηρούνται έως και σήμερα στο βόρειο κλίτος του ναού.

 

 

 

 

 

 

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΧΕΙΡΟΠΟΙΗΤΟΥ

του  Θάνου Δασκαλοθανάση
 

 Η ίδρυση του ναού και ιστορικά στοιχεία:

 

                 Ο ναός αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα  καλά διατηρημένου  παλαιοχριστιανικού ναού . Παρ’ όλες τις ανακατασκευές και τις αρχιτεκτονικές επεμβάσεις  που έχει υποστεί η Αχειροποίητος κατά την διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας της (7ος ,14ος και 15ος αιώνας), το μνημείο συγκαταλέγεται σήμερα ανάμεσα στα καλύτερα διατηρημένα και θεωρείται ως ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα της τυπικής ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα της πρωτοβυζαντινής περιόδου.

                Ο ναός, όπως προκύπτει από τη χρονολόγηση των κιονόκρανων και τα σφραγίσματα στους τοίχους του , χτίστηκε ανάμεσα στο 447 και 490μ.Χ  ,δηλαδή τον 5ο μ.Χ αιώνα, στο χώρο ενός μεγάλου και σημαντικού ρωμαϊκού λουτρού. Κάποια τμήματα του λουτρού αυτού σώζονται ακόμη και σήμερα ,άλλα είναι ενσωματωμένα στο ναό και κάποια βρίσκονται έξω από αυτόν, καθώς το λουτρό καταλάμβανε έκταση μεγαλύτερη από το ναό. Υπάρχει  η άποψη ότι αυτά τα ρωμαϊκά λουτρά είχαν χτιστεί στο χώρο ενός  αρχαιοελληνικού ναού, που ήταν αφιερωμένος στην Θερμαία Αφροδίτη.

               Ο κτήτορας του ναού  αναγράφεται σε δύο επιγραφές, που βρίσκονται στο κεντρικό και το νότιο τόξο του τριβήλου, με το όνομα «Ανδρέας». Τα στοιχεία των επιγραφών δε δίνουν περισσότερες πληροφορίες για τον «Ανδρέα». Πιθανολογείται πάντως ότι πρόκειται για τον ιερέα Ανδρέα, ο οποίος είχε πάρει μέρος ως εκπρόσωπος του αρχιεπισκόπου της Θεσσαλονίκης, στις 13 Οκτωβρίου του 451 , στη Σύνοδο της Χαλκηδόνας. Μία άλλη άποψη θεωρεί ότι ο Ανδρέας ήταν ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης της περιόδου 491 – 497.

             Η αρχική ονομασία του ναού ήταν  "Ναός της Υπεραγίας και Αχράντου Θεοτόκου".  Η ονομασία αυτή  πιστοποιείται σε κείμενο του 842, που αναφέρεται στην ομιλία του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Λέοντος του μαθηματικού, στο ναό .

                Από το ίδιο,επίσης, έγγραφο προκύπτει  ότι στο ναό της Υπεραγίας και Αχράντου Θεοτόκου  υπήρχε συλλατρεία της Θεοτόκου και του Αγίου Δημητρίου . Στις 25 Οκτωβρίου γινόταν η προεόρτιος γιορτή του Αγίου Δημητρίου στο ναό . Η ονομασία αυτή του ναού θα πρέπει να είχε καθιερωθεί  αμέσως μετά την Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου το 431, κατά την οποία αποφασίστηκε ότι η Παναγία ήταν Θεοτόκος και όχι απλά η μητέρα του Χριστού.

                Αρχικά ο ναός  προς τη δυτική πλευρά, προς το σημερινό πάρκο των Μακεδονομάχων δηλαδή, είχε εξωνάρθηκα ,από τον οποίο μόνο ίχνη σώζονται σήμερα. Μπροστά από τον εξωνάρθηκα υπήρχε μία τετράγωνη αυλή με "περιστύλιο" (αίθριο) , όπως μπορούμε να δούμε στην φωτογραφία της αναπαράστασης του ναού. Επίσης, στη στέγη του ναού υπήρχε και φωταγωγός.
            

 

 

                                         Αναπαράσταση του ναού στην αρχική του μορφή  

 

         
             Στις αρχές του 7ου αιώνα έγιναν επισκευές στη βόρεια πλευρά του ναού. Τότε έγιναν επεμβάσεις και στο κλιμακοστάσιο, καθώς και στην κόγχη του Ιερού Βήματος, όπου το μεγάλο πεντάλοβο παράθυρο της κόγχης του ιερού αντικαταστάθηκε από τρία τοξωτά μονόλοβα παράθυρα.

              Η επωνυμία Αχειροποίητος μαρτυρείται για πρώτη φορά σε πωλητήριο έγγραφο του 1320. Σύμφωνα με την παράδοση το όνομα "Αχειροποίητος" δόθηκε στο ναό από μία περίφημη εικόνα της Θεοτόκου δεομένης σε όρθια στάση, η οποία στόλιζε το ναό μέχρι την περίοδο της φραγκοκρατίας. Πίστευαν, λοιπόν, ότι η συγκεκριμένη εικόνα δεν πλάστηκε από ανθρώπινα χέρια (α-χειροποίητος), αλλά είχε πάρει το σχήμα της κατά θαυματουργό τρόπο. Μια ακόμη εκδοχή αναφέρει ότι ο αγιογράφος της εικόνας είχε παραστήσει την Παναγία βρεφοκρατούσα. Η παράσταση της εικόνας ωστόσο, άλλαξε κατά έναν ανεξήγητο και θαυματουργό τρόπο και πήρε την μορφή της Παναγίας σε όρθια στάση δεομένη.

               Το 1345 μέσα στο ναό της Αχειροποιήτου έγινε η μεγάλη σφαγή των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης.

              Σε έγγραφο, περί το 1405, του Ιγνατίου από το Σμόλενσκ, ο ναός αναφέρεται ως ένας από τους τέσσερις σπουδαιότερους της πόλης. 
 

 

             Είναι ο πρώτος ναός της πόλης που μετατράπηκε σε τζαμί την ημέρα της κατάληψης της πόλης, το 1430 , από το Σουλτάνο Μουράτ Β. Αυτός διέταξε να χαράξουν σε μία μαρμάρινη κολώνα του βόρειου κλίτους του ναού της Αχειροποιήτου τη φράση που σώζεται και σήμερα:
            «Ο σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το 833 (=1430 μ.Χ)».

           Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας η Αχειροποίητος παρέμεινε το επίσημο τέμενος της μουσουλμανικής θρησκείας στην πόλη .

            Το 1487 μ.Χ το μνημείο, σύμφωνα με πηγή, επισκευάστηκε υπό την επίβλεψη του Τούρκου διοικητή της Θεσσαλονίκης εκείνη την εποχή. Κατά την επισκευή αυτή έγιναν επεμβάσεις  στο ψηλότερο τμήμα της κόγχης του Ιερού βήματος, στα υπερώα και τις στέγες του μεσαίου κλίτους . Ίσως τότε να αφαιρέθηκε και ο φωταγωγός που υπήρχε εκεί.

          Το 1673 ο σουλτάνος Μεχμέτ Δ’ επισκέφτηκε  το τέμενος αυτό και έκανε την προσευχή του. Η τουρκική ονομασία του τεμένους ήταν  "Εσκί Τζουμά τζαμί ", που στα τουρκικά σημαίνει "το τζαμί της παλιάς Παρασκευής. Στο γεγονός αυτό , προφανώς, οφείλεται το ότι ο ναός της Αχειροποιήτου αναφερόταν το 19ο αιώνα και ως ο ναός της ‘’Αγίας Παρασκευής’’.Κατά την άποψη που επικρατεί το όνομα "Αγία Παρασκευή" δόθηκε περισσότερο στην περιοχή, όπου πιστεύεται πως υπήρχε άλλος ναός με το όνομα αυτό, παρά στο ίδιο το μνημείο.

          Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912  ο ναός επισκευάστηκε με σκοπό να γίνει Βυζαντινό μουσείο της πόλης, κάτι που τελικά δεν έγινε.

        Μετά τη μικρασιατική καταστροφή το 1922 και ως το 1926 η Αχειροποίητος χρησιμοποιήθηκε ως καταυλισμός των προσφυγικών οικογενειών. Στη συνέχεια η Αχειροποίητος, αφού έγιναν και άλλες επισκευές και προετοιμασίες, λειτούργησε το 1930 ως χριστιανική εκκλησία. Έτσι, συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι και σήμερα.

 

 

 Η αρχιτεκτονική του ναού

 

        Ο ναός έχει ξύλινη στέγη με κεραμίδια και είναι τρίκλιτος βασιλικός με υπερώα, η οποία καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα. Το μεσαίο και μεγαλύτερο κλίτος έχουν αντίστοιχα μήκος 51,90 μ  και πλάτος 30,8 μ  και ύψος 17 μ στην κορυφή του μεσαίου κλίτους. Το βόρειο και το νότιο κλίτος είναι συμμετρικά κατανεμημένα και οι οροφές του είναι χαμηλότερες κατά 2μ. από το μεσαίο.

        Η τοιχοποιία του ναού αποτελείται από εναλλασσόμενη δομή με λίθους και ενδιάμεσες ζώνες από σειρές πλίνθων .

       Εσωτερικά ο νάρθηκας, που διαμορφώνεται κάθετα προς τα τρία κλίτη,  επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρεις θύρες, από τις οποίες η μεσαία είναι  "τρίβηλος" (τριπλή) και έκλεινε παλιά με κουρτίνες ("βήλα") .

 

       Τα δύο πλάγια κλίτη διαχωρίζονται από το κεντρικό με δύο παράλληλες μαρμάρινες κιονοστοιχίες από 12 κίονες  ιωνικού τύπου,στολισμένες με κιονόκρανα από φύλλα ακάνθου. Ίχνη μαρμάρινων θωρακίων, μεταξύ των κιόνων, χώριζαν το μεσαίο κλίτος από τα πλευρικά. Πάνω από τις κιονοστοιχίες του ισογείου, στα υπερώα, υπάρχουν άλλες αντίστοιχες κιονοστοιχίες.

              

 

 

 

 

 

        Στον ανατολικό τοίχο του μνημείου σχηματίζεται η μεγάλη ημικυκλική κόγχη του Ιερού, εξωτερικά της οποίας υπάρχουν κιλλίβαντες, που προφανώς στήριζαν κιονίσκους .

         Στο μέσο της νότιας πλευράς και εξωτερικά υπάρχει ένα μικρό πρόκτισμα, σύγχρονο του ναού, το οποίο αποκαλύφθηκε στο διάστημα 1926 – 1929. Το πρόκτισμα αυτό σύμφωνα με μια άποψη ήταν παρεκκλήσι -βαπτιστήριο, ενώ σύμφωνα με άλλη άποψη πιθανότατα πρόκειται για το διακονικό της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας.

         Στη βορειοδυτική γωνία της βασιλικής σώζεται το κλιμακοστάσιο που οδηγούσε, με είσοδο από την βόρεια πλευρά, στα υπερώα.

         Στο βόρειο τμήμα του ναού, υπάρχουν ίχνη που δείχνουν ότι ο ναός συνδεόταν με ένα ακόμη κτίσμα, που δεν υπάρχει τώρα.

 

 

     
           Το ναό χαρακτήριζε το στοιχείο του έντονου φωτισμού. Για το σκοπό αυτό υπήρχε και φωταγωγός στο κεντρικό κλίτος, που δυστυχώς δεν υπάρχει πλέον . Ο φωτισμός του ναού,ακόμη και χωρίς το φωταγωγό, είναι εξαιρετικός και οφείλεται στα παράθυρα που έχουν τρεις λοβούς στο πάνω μέρος των  περιμετρικών τοίχων και οκτώ λοβούς στο κάτω μέρος του βόρειου και νότιου κλίτους. Επιπλέον, υπάρχουν και από δύο μονόλοβα παράθυρα στις κορυφές της ανατολικής και δυτικής πλευρά του μεσαίου κλίτους. Με τρίλοβα, διπλάσια σε μέγεθος από τα άλλα, παράθυρα φωτίζεται και το ιερό του ναού από την ανατολική πλευρά.

 

Γλυπτός διάκοσμος, τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του ναού
 

 

Ψηφιδωτό σε εσωράχιο της κιονοστοιχίας του βόρειου κλίτους, με εκφυόμενα άνθη που περιβάλλουν σταυρό

       Από τον πλούσιο γλυπτό αρχιτεκτονικό διάκοσμο της βασιλικής ξεχωρίζουν τα σύνθετα ιωνικά κιονόκρανα, τα οποία χρονολογούνται στα μέσα του 5ου αιώνα και αποτελούν προϊόντα των εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης, καθώς και οι δύο κίονες του τριβήλου, που είναι λαξευμένοι σε πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο. Τα κιονόκρανα είναι διανθισμένα  με σειρές κατακόρυφων φύλλων πριονωτής ακάνθου, με κυρτές ταινίες από μικρά λοξά φύλλα, με έλικες και ανθέμια και τέλος με ανάγλυφους σταυρούς.

       Μεγάλες πλάκες μαρμάρου καλύπτουν το δάπεδο του κεντρικού κλίτους.

       Ο ναός διατηρεί ένα μέρος από την παλαιοχριστιανική ψηφιδωτή διακόσμησή του στο δάπεδο του βόρειου κλίτους του .

      Ο μονολιθικός μαρμάρινος άμβωνας του ναού, που έχει τέσσερα σκαλοπάτια και ημικυκλικό εξώστη, φυλάσσεται στην αρχαιολογική συλλογή της Ροτόντας.

 

 

       Από τα ψηφιδωτά του 5ου αιώνα, έχουν διασωθεί στους τοίχους λίγες διακοσμητικού χαρακτήρα παραστάσεις, οι οποίες διακρίνονται για την υψηλής ποιότητας αισθητική τους .  Εξαιρετικές είναι οι συνθέσεις, όπως φυλλοφόροι κλάδοι με καρπούς και άνθη, πέρδικες , περιστέρια,ψάρια σε πιατέλες, σταφύλια, φρουτιέρες και Ευαγγέλια,οι οποίες κοσμούν τα εσωρράχια των τόξων του τριβήλου ,γύρω από το σταυρό που βρίσκεται στην κορυφή σε κυκλικό μπλε φόντο , καθώς και πολλά τόξα μεταξύ των κιονοστοιχιών .

 

Τα επάλληλα ψηφιδωτά δάπεδα του βαλανείου που βρισκόταν στη θέση του ναού, φέρουν γεωμετρικά θέματα και είναι ορατά σήμερα στο βόρειο κλίτος του ναού. Στην παλαιοχριστιανική εποχή το βορειοανατολικό τμήμα του λουτρού λειτουργούσε ακόμη.