Ίσαυροι οι σωτήριοι ΜΕTΑΡΥΘΜΙΣΤΕΣ

 της Αγγελικής Λαΐου, καθηγήτριας και ακαδημαϊκός

Ο Λέων με το γιο του Κωνσταντίνο σε νόμισμα της εποχής

                  Ο Σαρακηνόφρων, ο παράνομος βασιλεύς, ο λεωντόνυμος θηρ, ο αλιτήριος δράκων, ο δυσεβής, ο θεομάχος, ο αντίχριστος, είναι μερικά από τα επίθετα που συνοδεύουν το όνομα του Λέοντα Γ΄ του Ίσαυρου(717-741). Ο γιος του Κων/νος ο Έ (741-775) έχει υποφέρει ακόμα περισσότερο στα χέρια των συγγραφέων της εποχής: είναι το μιαρόν γέννημα, ο άγριος θηρ, ο πρόδρομος του Αντιχρίστου, ο Κοπρώνυμος, ο Καβάλλινος. Όλες οι ιστορικές πηγές της περιόδου προέρχονται από την πλευρά των νικητών, επομένως είναι εχθρικά διακείμενες προς τους Ίσαυρους αυτοκράτορες και τους εικονομάχους βασιλείς του 9ου αιώνα.
                  Στις μέρες τους όμως οι δύο πρώτοι Ίσαυροι είχαν άλλη φήμη, που μόλις διαφαίνεται από τις εχθρικές προς αυτούς πηγές. Ήταν οι νικηφόροι στρατηγοί που έσωσαν την Πόλη από τους Άραβες και τους Βούλγαρους και οδήγησαν τα βυζαντινά στρατεύματα στα βάθη της Μ.Ασίας. Ήταν οι ευδαίμονες αυτοκράτορες, ένδοξοι και φημισμένοι. Το 813, σε πολύ δύσκολες στιγμές, κυκλοφόρησε η φήμη ότι ο Κωνσταντίνος είχε αναστηθεί και ότι έφιππος προέλαυνε κατά των Βουλγάρων. Λίγους μήνες αργότερα,  στέφτηκε αυτοκράτορας ο Λέων ο Ε΄ ο Αρμένιος, μαζί με το γιο του Συμβάτιο τον οποίο μετονόμασε σε Κων/νο <<μιμούμενος τους πρωήν βασιλεύσαντες Λέοντα και Κων/νον, ων και την αίρεσιν ανενεώσετο, βουλόμενος ζήσαι έτη πολλά, ως και αυτοί, και γενέσθαι περίφημος>>.

 

ΛΕΩΝ Ο Γ΄ Ο ΙΣΑΥΡΟΣ

 

 

              Σχεδόν εκατό χρόνια μετά τη στέψη του Λέοντος Γ΄, ο στρατός και οι κάτοικοι της Πόλης, αναμφίβολα και πολλοί κάτοικοι της Μικράς Ασίας, περιέβαλλαν τη μνήμη των δύο πρώτων Ισαύρων με θαυμασμό και συνέδεαν την πετυχημένη βασιλεία τους με τη στάση τους εναντίον της λατρείας των εικόνων. Είναι, αναμφίβολα, ένας από τους λόγους που η διαμάχη περί των εικόνων αναζωπυρώθηκε μετά την πρώτη αποκατάσταση της προσκύνησης και διήρκησε τόσο πολύ.
                 Όχι μόνο ήταν λαμπροί στρατηγοί, αλλά στα 120 χρόνια που κράτησε η διαμάχη (726-843) άλλαξε ριζικά η όψη της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Όταν πήρε το θρόνο ο Λέων ο Ίσαυρος, επαναστάτης στρατηγός του θέματος των Ανατολικών, οι Άραβες ήταν θανάσιμος κίνδυνος για την αυτοκρατορία, ενώ οι Βούλγαροι απειλούσαν από το βορρά. Λίγους μήνες αργότερα, αραβικά στρατεύματα και πλοία βρίσκονταν προ των πυλών της Βασιλεύουσας, σε μια πολιορκία που κράτησε ένα χρόνο. Η ήττα των Αράβων το 718 σήμανε το τέλος της διείσδυσής τους από την Ανατολή, ενώ λίγα χρόνια αργότερα ο Κάρολος Μαρτέλος, παππούς τους Καρλομάγνου, ανέκοψε την πορεία τους κι από τη Δύση.
             Τόσο ο Λέων όσο και ο γιος του Κων/νος αντέστρεψαν τους όρους του πολέμου στα ανατολικά σύνορα. Τα βυζαντινά στρατεύματα έφτασαν βαθιά στο εσωτερικό της Μ.Ασίας, στη Γερμανίκεια, στη Μελιτηνή, στη Θεοδοσιούπολη, πόλεις που θα έκαναν σχεδόν δυο αιώνες να ξαναδούν. Το πράγμα γίνεται πιο ενυπωσιακό, αν σκεφτεί κανείς πόσο πιο πολυάριθμο και πλούσιο ήταν το αραβικό κράτος. Οι νίκες του Κων/νου του Ε΄ εναντίον των Βουλγάρων είναι εξίσου εντυπωσιακές. Οι εικονολάτρες διάδοχοί τους αντίθετα, είχαν σημαντικές ήττες. Στο τέλος της εικονομαχίας, τα βόρεια και τα ανατολικά σύνορα ήταν πολύ πιο σίγουρα από ό,τι στο παρελθόν. Ενώ στα 717 η Αυτοκρατορία έδινε μάχη ζωής και θανάτου, το 843 ήταν στα πρόθυρα της μεγάλης μεσαιωνικής εξάπλωσής της. Η οικονομία ακολουθούσε ανοδική πορεία και τα οικονομικά του κράτους ήταν ανθηρά.
            Τίποτα δεν ήταν τυχαίο. Οι μεταρρυθμίσεις των αυτοκρατόρων της εποχής ισχυροποίησαν το κράτος και το αυτοκρατορικό αξίωμα, παρέχοντας στους υπηκόους ορισμένες πρώτες προυποθέσεις για οικονομική δραστηριότητα και κοινωνική σταθερότητα. Στη διοίκηση, οι μεγάλες διοικητικές και στρατιωτικές επαρχίες, τα Θέματα, διαιρέθηκαν σε μικρότερες μονάδες, πράγμα που διευκολύνει τον κεντρικό έλεγχο. Δημιουργήθηκαν νέα Θέματα και μικρότερες στρατιωτικές ενότητες, οι κλεισούρες.
           Μια πολύ σημαντική μεταρρύθμιση  αφορούσε το δίκαιο και τη νομοθεσία. Η ΕΚΛΟΓΗ, το  νομοθέτημα που εξέδωσαν ο Λέων και ο Κων/νος το 741, είναι από τα ελάχιστα κείμενα της εποχής που μας δίνουν μια εικόνα για το πώς έβλεπαν οι Ίσαυροι το ρόλο τους και τις σχέσεις τους με τους υπηκόους τους. Η Δικαιοσύνη αναδύεται ως πρωταρχική αρετή και το σημαντικότερο σύστατικό  στοιχείο στις σχέσεις κράτους-υπηκόων. Είναι το πρώτιστο καθήκον των αυτοκρατόρων που ο Θεός τους ανταμείβει με νίκες κατά των εχθρών αλλά και με την κοινωνική ειρήνη και σταθερότητα. Οι αυτοκράτορες προτρέπουν τους αξιωματούχους να υπηρετούν τη δικαιοσύνη και να προωθούν την ισότητα, να μην αφηνουν  τους ισχυρούς να καταδυναστεύουν τους αδύνατους, αλλά να επαναφέρουν τα πράγματα στην ισότητα, αφαιρώντας από τον πλεονέκτη τόσα όσα βρίσκουν ότι έχουν αφαιρεθεί από τον αδικούμενο>>.
          Η νομοθεσία χαρακτηρίζεται από την άμβλυνση σχεδόν την ισοπέδωση των κοινωνικών τάξεων και κατηγοριών που βρίσκουμε στη ρωμαική νομοθεσία. Πρόκειται για μια κοινωνία σχεδόν επίπεδη, όπου ο αυτοκράτορας έχει άμεση σχέση με τους υπηκόους του, που του οφείλουν υπακοή, όπως εκείνος τους οφείλει προστασία και δικαιοσύνη. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι πρόκειται για ένα συμβόλαιο μεταξύ του αυτοκράτορα και του Θεού αφενός και αφετέρου μεταξύ του αυτοκράτορα και των υπηκόων. Ο μικρός και εύχρηστος αυτό τόμος, γραμμένος στην απλή και κατανοητή από όλους γλώσσα, γνώρισε μεγάλη διάδοση στο Μεσαίωνα και επηρέασε την εξέλιξη του Δικαίου στις σλαβικές χώρες.
          Τα πρώτα άρθρα της Εκλογής αφορούν τη μνηστεία και το γάμο, ενδεικτικό της σημασίας που έδιναν οι Ίσαυροι αυτοκράτορες στο θεσμό αυτό.  Ορισμένες αλλαγές που θέσπισαν οι Ίσαυροι στο θεσμό του γάμου ήταν ιδιαίτερα ευεργετικές για τις γυναίκες. Φτωχές γυναίκες, που στο ρωμαϊκό σύστημα θα είχαν πιθανώς τη θέση της παλλακίδας, μπορούσαν τώρα εύκολα να παντρευτούν, ενώ μια γυναίκα που, χωρίς να είναι τυπικά παντρεμένη, συζούσε με κάποιον και είχε τη διαχείριση του σπιτιού του, αποκτούσε όλα τα δικαιώματα της νόμιμης συζύγου. Η χήρα είχε αυξημένα δικαιώματα στη διαχείριση της περιουσίας του σπιτιού, τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και τη φροντίδα για το μέλλον τους. Είναι ως εάν οι Ίσαυροι  έπαιρναν μέτρα για να αντιμετωπίσουν τη δημογραφική κρίση που είχε πλήξει την αυτοκρατορία εδώ και 200 χρόνια και που συνεχιζόταν ακόμη, ως εάν ήθελαν να αξιοποιήσουν όλες τις δυνάμεις του πληθυσμού. Η δημογραφική ανάκαμψη, που παρατηρείται στα τέλη του 7ου αιώνα, οφείλεται εν μέρει σε εξωγενείς παράγοντες, στο ότι η πανώλη είχε φτάσει στο τέλος της. Είναι πάντως σημαντικό το ότι το δημογραφικό πρόβλημα απασχολούσε τους αυτοκράτορες.
           Στην εποχή της εικονομαχίας χρονολογείται και ο Νόμος Ροδίων Ναυτικός που διέπει τις σχέσεις ναυκλήρων, εμπόρων κα ναυτικών. Είναι ένας κώδικας προσαρμοσμένος στις νέες συνθήκες του εμπορίου και η ισχύς του κράτησε ως τα τέλη της αυτοκρατορίας.
            Διαπιστώνουμε επίσης, αλλαγές που βοηθούν την ανάπτυξη της οικονομίας. Η νομισματική μεταρρύθμιση του Λέοντος του Γ΄ επανέφερε το αργυρούν νόμισμα στην κυκλοφορία και σταθεροποίησε το νομισματικό σύστημα γενικά. Το φορολογικό σύστημα υπέστη σημαντική αλλαγή το 769, όταν ο Κων/νος ο Ε΄ απαίτησε να πληρώνονται οι φόροι σε χρήμα, πράγμα που έδωσε μια ώθηση στον εκχρηματισμό της οικονομίας, έστω και με εξαναγκαστικά μέτρα. Σοβαρές μεταρρυθμίσεις στο φορολογικό σύστημα θεσπίστηκαν από τον μη εικονομάχο αυτοκράτορα, το τέως υπουργό Οικονομικών Νικηφόρο τον Ά. Οι Ίσαυροι και ο Νικηφόρος ο Α΄ έθεσαν στέρεες βάσεις στο δημοσιονομικό σύστημα, αυξάνοντας τους κρατικούς φόρους.

 

 

 

Ασημένιο μιλιαρήσιο που κόπηκε από τον Λέοντα Γ΄κατά τον εορτασμό της στέψης του γιού του Κωσταντίνου Ε΄ ως συναυτοκράτορα 720 μ.Χ.

           Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με μεταρρυθμιστές αυτοκράτορες, σε μια εποχή που το Βυζάντιο προσπαθούσε να διαφυλάξει την ίδια του την ύπαρξη και να βγει από το φαύλο κύκλο στον είχε εμπλακεί επί εκατό ή, από άλλη οπτική γωνία, σχεδόν εκατόν πενήντα χρόνια. Στο ίδιο μεταρρυθμιστικό πνεύμα εντάσσεται και η θρησκευτική μεταρρύθμιση, δηλαδή η απαγόρευση της λατρείας των εικόνων. Οι αλλεπάλληλες ήττες από τους Άραβες πρέπει να έβαλαν σε σκέψη τους Βυζαντινούς, τόσο τους κληρικούς της Μικράς Ασίας όσο και τους λαϊκούς. Μπορεί μάλιστα κανείς να διακρίνει αυτό το πρόβλημα από ορισμένα στοιχεία που παρέχουν οι πηγές. Χαρακτηριστικά, η ώθηση για την απαγόρευση των εικόνων ήρθε ύστερα από μια έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, την οποία ο Λέων εξέλαβε ως θεϊκή οργή για τη λατρεία των εικόνων. Στις δημηγορίες του, ο Λέων εξηγούσε στο λαό ότι η προσκύνηση των εικόνων είναι ειδωλολατρία και επομένως μισητή στο Θεό. Το 727, όταν οι Άραβες  πολιορκούσαν τη Νίκαια, ένας αξιωματικός έσπασε και ποδοπάτησε την εικόνα της Θεοτόκου και η πολιορκία λύθηκε, αν και κατά το Θεοφάνη, ο αξιωματικός σκοτώθηκε. Η αρχική τοποθέτηση εναντίον της προσκύνησης των εικόνων είχε έντονο στοιχείο μεταρρυθμιστικής αλλαγής, με σκοπό τη σωτηρία του λαού. Αργότερα, επί Κωνσταντίνου του Ε΄, απέκτησε κοινωνικό περιεχόμενο, με τις επιθέσεις κατά των μοναστηριών και των μοναχών, και βαθύ θεολογικό περιεχόμενο που τόνιζε  την άμεση επικοινωνία με το Θείο (την αγία κοινωνία) κα την αξία της καλής ζωής του κάθε ανθρώπου ως απεικόνιση της αρετής των αγίων. Η «αυτοκρατορική» αυτή αίρεση, όπως ξέρουμε, δεν επικράτησε τελικά. Κατέληξε όμως στην ισχυροποίηση της θέσης του αυτοκράτορα και στις σχέσεις του με την Εκκλησία.
            Στην ίδια εποχή, το γεγονός ότι οι αυτοκράτορες εστίασαν την προσοχή τους στην Ανατολή, σε συνδυασμό με την παρουσία νέας ισχυρής πολιτικής δύναμης στη Δύση, οδήγησε σε γεγονότα καθοριστικά για την ιστορία του Μεσαίωνα. Η Νότια Ιταλία, η Σικελία, το Ιλλυρκόν, που ανήκαν στο βυζαντινό κράτος, πέρασαν στη δικαιοδοσία του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Αντιδρώντας οι Πάπες, στράφηκαν προς τη Δύση, σε μια συμμαχία με τους Καρολίδες, η οποία κατέληξε σε στη στέψη του Καρλομάγνου ως αυτοκράτορας, τα Χριστούγεννα του 800. Η πράξη αυτή, με την οποία δημιουργήθηκαν πλέον δύο αυτοκρατορίες, σηματοδοτεί την άνοδο της Δύσης, και θέτει τα πλαίσια νέου τύπου σχέσεων μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
            Το κράτος των Ισαύρων ήταν ένα μικρό μεσαιωνικό κράτος. Οι αυτοκράτορες επιστράτευσαν σχεδόν όλες τις δυνάμεις της κοινωνίας για να επιτύχουν την επιβίωσή του και να θέσουν τις βάσεις για την επέκτασή του. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν τον όγδοο αιώνα ως μέρος των «σκοτεινών αιώνων». Όμως ήδη στα τέλη του, και σίγουρα όταν έληξε η εποχή της Εικονομαχίας, το φως διαφαινόταν όλο και ευκρινέστερα.