ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Κατάφρακτος, έργο του Δημήτρη Σκουρτέλη

          Tο Στρατηγικόν του Κεκαυμένου είναι ένα κείμενο μοναδικό στο είδος του εξαιτίας του συμβουλευτικού χαρακτήρα του. Εντάσσεται στη σειρά εγχειριδίων που ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένα εκείνη την εποχή και πραγματεύονταν διάφορες πτυχές τού βίου: Γεωπονικά, Ιατροσοφία, Τακτικά κ.ά. Μας δίνει μια πλήρη εικόνα για το δημόσιο και ιδιωτικό βίο του Βυζαντίου.
          Συγγραφέας τού έργου είναι, κατά πάσα πιθανότητα, ο Βυζαντινός στρατηγός Κατακαλών Κεκαυμένος (άγνωστο ποιος από τους δύο που μαρτυρούνται με αυτό το όνομα), αρμενογεωργιανής καταγωγής, ο οποίος μετά την αποστρατεία του ζούσε στα κτήματά του στη Β. Ελλάδα. Το κείμενο τοποθετείται χρονικά μετά την οδυνηρή για την αυτοκρατορία μάχη του Μαντζικέρτ (1071) και περιέχει πλήθος οδηγιών, που δεν έχουν μόνο στρατιωτικό χαρακτήρα αλλά και συμβουλευτικό, ηθικό και παιδαγωγικό. Επειδή ο τελευταίος αυτοκράτορας που μνημονεύεται στο κείμενο είναι ο Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας (1071-1078), συμπεραίνουμε ότι το εγχειρίδιο γράφτηκε μεταξύ των ετών 1075 και 1078
        Μετά την εποχή του Βασίλειου Β΄ Βουλγαροκτόνου και έχοντας διανύσει το πρώτο τέταρτο του 11ου αιώνα, το Βυζάντιο (1025) περνά σε μια πορεία παρακμής, ως αποτέλεσμα των συγκρούσεων μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών και της διαρκώς αυξανόμενης φορολογικής επιβάρυνσης των επαρχιών.Συνεπώς, η εποχή στην οποία γράφτηκε (11ος αιώνας) το <<Στρατηγικόν>> είναι η εποχή που αρχίζει η παρακμή με λανθασμένες επιλογές, εσωτερικές διαμάχες, αναταραχές και σταδιακή απώλεια εδαφών για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η βαθμιαία συρρίκνωση και η ανασφάλεια των ανθρώπων που κατοικούν στα εδάφη της είναι εμφανής. Μέσα στο πλαίσιο αυτό συμβαίνουν κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές: συγκέντρωση της γης στα χέρια των δυνατών που ενισχύονται σε βάρος των φτωχών, διαφθορά και αδικία αλλά παράλληλα υπάρχουν και οι σώφρονες φωνές και η ανάδειξη πνευματικών ανθρώπων, ενώ σταδιακά αφυπνίζεται η ελληνική εθνική συνείδηση, διαδικασία που θα κορυφωθεί με την τραυματική εμπειρία της Άλωσης απο τους Χριστιανόυς Σταυροφόρους.


Αποσπασμα από το Κεκαυμένου, <<Στρατηγικόν>>

...Για να μάθεις πρέπει να ρωτάς...
            <<Διάβαζε πολλά και θα μάθεις πολλά. Και αν δεν καταλαβαίνεις, μη χάνεις το θάρρος σου. Διαβάζοντας με προσοχή το βιβλίο σου, με τη βοήθεια του Θεού θα αποκτήσεις τις γνώσεις που περιέχει και θα τις κατανοήσεις. Μη διστάζεις να ρωτάς αυτούς που ξέρουν, για όσα δε γνωρίζεις και να μη μεγαλοπιάνεσαι. Οι άνθρωποι γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, δηλ. με το να μη θέλουν να ρωτούν, μένουν με ελλιπείς γνώσεις>>. (Ελεύθερη προσαρμογή)

Aποφθέγματα από το Κεκαυμένου, <<Στρατηγικόν>>, όπως σταχυολογήθηκαν από τον ζωγράφο και μελετητή του βυζαντινού στρατού και του ακρτιτικού τραγουδιού Δημήτριο Σκουρτέλη.

Ανευ γαρ κατασκόπων αδύνατον ποιήσαι δουλείαν.

Μη γινώσκωσι την βουλήν σου μήτε οι κατάσκοποι μήτε άλλος τις.

Αγωνίζου δε ίνα μετά τρόπων και μηχανών και ενέδρων ταπεινώσεις τον εχθρόν σου,

και έσχατον πάντων, είπερ εστίν απαραίτητον, πολέμησον.

Αγωνίζου δε φυλάττειν τον λαόν σου. Πλην μη τη αφορμή ταύτη εις δειλίαν εμπέσεις.

Τρόπαιον δε άλως ου συνίσταται ει μη διά μηχανής ή πολέμου καθολικού

Πάση μηχανή των εχθρών το ένεδρον εστί.

Εχθρόν είχες και κακόν πως ου προσεδόκεις;

Την βουλήν σου μηδείς γινώσκει.

Ο δειλιάσας ουδέ φυγείν δύναται.

Χωρίς γαρ Θεού αδύνατον και στρουθίον θηρεύσαι.

Ει δε έστιν άφρων ο εξεναντίας, διπλώς αυτόν φοβού.

Εάν αποστείλη τινάς προς σε ο εναντίος ως δήθεν μετά γραμμάτων, έσο γινώσκων, ότι

του κατασκοπεύσαι ένεκα ήλθον.

Αγρύπνησον και τας νύκτας και τας ημέρας

Εστω δίκαιος εις άκρον.

Πολλούς γαρ είδον εγώ δια δώρα και εις θάνατον καταδικασθέντας.

Χρη ουν φυλάττεσθαι από των φίλων μάλλον ή των εχθρών

Οι πλείονες γαρ στρατηγοί από των νομιζομένων φίλων έπαθον

Είωθεν γαρ η αμεριμνία προσφέρειν λύπας και κινδύνους εξαπίνης

Αλλ’ η φύσις διδάσκαλός εστι πάσης μηχανής και πανουργίας

Ει δε απειλούσι, μη δειλιάσης, αλλά θάρσει, ότι ο Θεός βηθεί σοι.

Φοβήθητι τον Θεόν μάλλον ή τους ανθρώπους.

Ο γαρ πλούσιος Θεός εστίν του πτωχού.

Την πτώσιν σου προ οφθαλμών σου καθ’εκάστην έχε.

Οδοί γαρ μνησικάκων εις θάνατον

Πρόσεχε τα ευκαταφρόνητα σοι δοκούντα. Ταύτα μεγάλων κινδύνων εισί πρόξενα.

Αρκεί σοι τα από προαιρέσεως διδόμενα.

Τα συμπόσια παραιτού.

Ει δε δουλεύεις άρχοντι, δούλευσον αυτώ ουχ ως άρχοντι ή ανθρώπω, αλλ’ ως βασιλεί

και ως Θεού. Μη καταφρονήσεις αυτού και αχρειώσει σε.

Και τα μέλλοντα ως ενεστώτα λογίζου και ου διαμάρτης.

Προς δημόσιο αξιωματούχο:
Μη γαρ απέστειλάν σε σωρεύειν χρήματα, αλλά δικαιούν τους αδικουμένους.

Οι γαρ μετά δικαιωσύνης βιούντες πάνυωθεν κατωχύρονται.

Για τα λάθη των υφισταμένων:
Σύ αυτού ήρχες, ουκ αυτός σου

Μη αινέσεις άνδρα εν κάλλει αυτού και μη βδελύξη άνθρωπον εν τη οράσει αυτού.

Σπούδασον την γνώσιν σου φανεράν πάσιν ποιήσαι δι’ έργων.

Εχθρόν είχες και κακόν πως ου προσεδόκεις;

Την βουλήν σου μηδείς γινώσκει.
Εστω δίκαιος εις άκρον.

Πολλούς γαρ είδον εγώ δια δώρα και εις θάνατον καταδικασθέντας.

Και καινόν τι επινοήσασθαι.

Εάν πρέσβεις στείλη ο εξεναντίας τα προς ειρήνην πρεσβεύων, μη αποτρέψεις αυτούς

μετ΄αισχύνης και οργισθεί κατά σου ο την ειρήνην θεσπίσας.

Εχει γαρ πάντως το οχύρωμα αυτού (του εχθρού) τέλος.

Στρατηγός γαρ και καλαμαράς απαιτητής ου δύνασαι είναι.

Αναγίγνωσκε και βίβλους, και ιστορίας, και τας της εκκλησίας βίβλους /.../

Σχεδόν γαρ πάσα η παλαιά (γραμματεία) στρατηγικά εισίν.

Εσω μεν έχε ταπείνωσιν, έξωθεν δε τοις ορώσι σε δείκνυε σεαυτον ένδοξον και υψηλόν,

και επιτήδευε εις πάντας υπερέχειν, εν τε τη ομιλία και στολή και βαδίσματι και έργοις.

Οπλα γαρ πολέμου δικαιοσύνη