Η βυζαντινή διπλωματία ως πρότυπο πολιτιστικής διπλωματίας -- Β΄ μέρος

 

 

H ιεραποστολική δράση

           Ένας από τους κεντρικούς στόχους της βυζαντινής διπλωματίας ήταν η διάδοση του βυζαντινού πολιτισμού μέσω του εκχριστιανισμού των βαρβαρικών φύλλων στις γεωγραφικά ευαίσθητες περιοχές της Υπερκαυκασίας της βόρειας παρευξεινίας, των Βαλκανίων και της ευρύτερης περιοχής της Κεντρικής  Ανατολικής Ευρώπης. Οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι, όπως η οικουμενική δομή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είχε ανοίξει το δρόμο για τη νικηφόρα προέλευση της χριστιανικής πίστης ως αποτέλεσμα της Θείας Πρόνοιας, έτσι και οι <<Ρωμαίοι>>, εκλεκτός λαός που αφιερώθηκε στην υπηρεσία του Χριστού από τον αυτοκράτορα Κων/νο, επρόκειτο να δρέψουν ότι είχε σπείρει η Πρώτη Ρώμη και να διαδώσουν τη διδασκαλία του Ευαγγελίου σε όλα τα έθνη. Για το λόγο αυτό η εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου συνδέθηκε στενά με την ιεραποστολική δράση της βυζαντινής εκκλησίας.
           Οι βυζαντινοί ιεραπόστολοι έφθασαν μέχρι την οροσειρά του Καύκασου, τη στέπα της Μαύρης Θάλασσας, την Αιθιοπία, τις οάσεις της Σαχάρας. Κατά τον 9ο και 10ο αιώνα ο χριστιανισμός εξαπλώθηκε με γρήγορους ρυθμούς μεταξύ των σλαβικών λαών (Μοραβία, Βουλγαρία, Σερβία, Ρωσία). Το  Βυζάντιο, σε αντίθεση με την Παπική Ρώμη, που δεν επέτρεπε να γίνει η λειτουργία στη τοπική γλώσσα, διευκόλυνε το έργο της εξάπλωσης του χριστιανισμού στους γειτονικούς λαούς που προωθούσαν οι ιεραπόστολοί του, επιτρέποντας τη λειτουργία σε οποιαδήποτε γλώσσα και μεταφράζοντας την Αγία Γραφή στις γλώσσες των νεοφώτιστων λαών. Το Ευαγγέλιο μεταφράστηκε στη κοπτική, στην αιγυπτιακή, στη γοτθική στην αιθιοπική, στην αρχαία σλαβονική και σε άλλες γλωσσες. Ειδικότερα η δημιουργία του Κυριλλικού Αλφάβητου και η μετάφραση της Θείας Λειτουργίας και της Βίβλου στα σλαβονικά αποτέλεσε ισχυρότατο όπλο για τις προσηλυτιστικές προσπάθειες της Κωνσταντινούπολης. Επέτρεπε σε σλαβικές κοινωνίες να εκχριστιανιστούν μέσα στα πλαίσια της εκκλησίας της Πόλης, χωρίς να αφομοιώνονται σε τέτοιο βαθμό από το βυζαντινό πολιτισμό, ώστε να κινδυνεύουν να χάσουν την ιδιοπροσωπία τους.
     Η ευέλικτη εκείνη πολιτική δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο μιας ψυχρής υπολογιστικής σκοπιμότητας. Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι σε μια  προ-νεωτερική, οντολογικά προσανατολισμένη κοινωνία όπως η βυζαντινή, η προσέγγιση αυτή αντικατόπτριζε τις κοσμοθεωρητικές προϋποθέσεις του ελληνορθόδοξου πολιτισμού που αντιλαμβανόταν τη συμμετοχή των προσήλυτων λαών στην κοινή πίστη όχι ως καταναγκαστική υπαγωγή σε ένα προκαθορισμένο θρησκευτικό σχήμα, αλλά ως ελεύθερη προσέλευση ανάλογα με την πολιτιστική του ιδιαιτερότητα. Η διάκριση ανάμεσα στον ιεραπόστολο που αγωνιζόταν για τη πνευματική  προαγωγή των βάρβαρων προσήλυτων και στον πράκτορα του ανατολικορωμαικού ιμπεριαλισμού που εργαζόταν για την ενίσχυση της επίδρασης του Βυζαντίου, ήταν για τους Βυζαντινούς τελείως ανύπαρκτη.
    Οι βυζαντινοί έστρεψαν αρχικά τις ιεραποστολικές τους προσπάθειες προς τα  Βαλκάνια, για προφανείς γεωπολιτικούς λόγους εγγύτητας με την Κωνσταντινούπολη και πέτυχαν τον εκχριστιανισμό της Βουλγαρίας επί Μιχαήλ Γ΄  και άλλων βαλκανικών λαών, μεταξύ των οποίων ήταν και οι Σέρβοι, επί Βασιλείου Α΄. Η βυζαντινή ιεραποστολική εξόρμηση στη Μοραβία έθιξε τα γεωπολιτικά συμφέροντα των Φράγκων, με αποτέλεσμα φραγκικά στρατεύματα να εισβάλλουν κατά τη δεκαετία του 880 στη χώρα αυτή και να εκδιώξουν βίαια τις βυζαντινές ιεραποστολές υπό τον Κύριλλο και Μεθόδιο. Στη βόρεια παρευξείνια περιοχή οι βυζαντινές προσπάθειες στράφηκαν αρχικά στους Χαζάρους, οι οποίοι όμως προσχώρησαν τελικά στον ιουδαϊσμό ως συνειδητή επιλογή που τους διατηρούσε ανεξάρτητους τόσο από τη βυζαντινή όσο και από την ισλαμική επιρροή.
      Οι Βυζαντινοί είχαν μακροπρόθεσμα μεγαλύτερη επιτυχία  με τους Ρώσους, οι οποίοι ύστερα από επίμονες προσπάθειες σχεδόν ενάμιση αιώνος εκχριστιανίστηκαν τελικά επί Βασιλείου Β΄ με τον ηγεμόνα τους Βλαδίμηρο που σύνηψε συμμαχία με το Βυζάντιο και νυμφεύτηκε την αδελφή του αυτοκράτορα Βασιλείου. Ενδεικτική της ακτινοβολίας του βυζαντινού πολιτισμού και της επίδρασης που ασκούσε στις βάρβαρες φυλές είναι οι εντυπώσεις που μεταφέρουν οι απεσταλμένοι του Βλαδίμηρου για τη δημόσια λατρεία του Θεού στη Αγία Σοφία: <<Δε γνωρίζαμε αν ήμασταν στον ουρανό ή στη γη… Γιατί στη γη δεν υπάρχει τέτοια ομορφιά και αγαλλίαση… Γνωρίζουμε μόνο ότι σε αυτό το μέρος κατοικεί ο Θεός ανάμεσα στους ανθρώπους και η λατρεία του είναι πιο όμορφη από οποιοδήποτε άλλο έθνος: διότι δεν μπορούμε να ξεχάσουμε αυτό το κάλλος >>.
      Περαιτέρω βυζαντινές προσηλυτιστικές επιτυχίες σημειώθηκαν στην περιοχή της Υπερκαυκασίας όπου ιεραποστολές που εστάλησαν από τον πατριάρχη Φώτιο είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της σφριγηλής εκκλησίας στην Αβασγία της σημερινής Γεωργίας που εξάπλωσε το χριστιανισμό ανατολικότερα, επιτυγχάνοντας στις αρχές του 10ου αιώνα  την προσχώρηση στη χριστιανική εκκλησία των Αλανών που ζούσαν στην ενδοχώρα μεταξύ Εύξεινου Πόντου και Κασπίας. Η πολιτική σημασία του εκχριστιανισμού αυτού φαίνεται από την ταξινόμηση του Αλανού ηγεμόνα ως <<πνευματικού τέκνου>> του αυτοκράτορα, κατά το βιβλίο των τελετουργιών του Κων/νου Πορφυρογέννητου. Οι προσηλυτιστικές προσπάθειες του Βυζαντίου είχαν αποτέλεσμα τα εκχριστιανισμένα έθνη να εισέρχονται στη βυζαντινή κοινωνία κρατών, όπου συμμετείχαν στο βυζαντινό πολιτισμό και αναγνώριζαν το βυζάντιο ως κέντρο των διεθνών σχέσεων, ως κεφαλή της χριστιανικής οικομένης.

 

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΥΕΛΙΞΙΑ

      Εκτός όμως από την ιεραποστολική δράση η βυζαντινή διπλωματία γνώριχε να συνδυάζει την οικουμενική ιδεολογία με μια σχεδόν <<μακιαβελική>> πολιτική ευελιξία. Η διπλωματία των Βυζαντινών χρησιμοποιούσε αρκετά συχνά τα δοκιμασμένα μέσα, όπως είναι η εξαγορά των κυβερνητών των ξένων κρατών, η παρακίνηση του ενός κράτους εναντίον του άλλου, η ανάμιξη στις εσωτερικές υποθέσεις διαφόρων χωρών, οι μηχανορραφίες εναντίον άλλων ανακτόρων κ.ά. Οι διπλωμάτες και οι κατάσκοποί τους φρόντιζαν ώστε οι γείτονες της αυτοκρατορίας να μη κλείσουν εναντίον της συμμαχίες. Με κατάλληλες μηχανορραφίες διέλυαν ενώσεις των εχθρών του Βυζαντίου, ενώ δε δίσταζαν να εξαπατήσουν ακόμα και πρώην συμμάχους, όταν οι ισορροπίες μεταβάλλονταν και οι πολιτικές καταστάσεις το απαιτούσαν.
     Η διπλωματία μεγάλης δύναμης που εφάρμοζε το Βυζάντιο με κυνική πανουργία, προκαλούσε αγανάκτηση στα θύματά της, ιδιαίτερα στην ευρασιατική στέπα. Είναι φυσικό το  ότι η μεγαλύτερη  επιδεξιότητα και οι ύποπτες μέθοδοι των βυζαντινών διπλωματών του Βυζαντίου ενστάλαξαν στους Ανατολικοευρωπαίους γείτονές του μια καχυποψία για τα βυζαντινά κίνητρα και την πεποίθηση ότι οι << Έλληνες>> ήταν μηχανορράφοι της πολιτικής και αναξιόπιστοι. Ο βραχυπρόθεσμος αυτός καιροσκοπισμός όπως και η πομπώδης και μερικές φορές παρωχημένη  ρητορεία των διπλωματών έχει υποστηριχτεί ότι αποτελούσε πολλές φορές το αδύνατο σημείο της βυζαντινής διπλωματίας. Ωστόσο παρά τους πρόσκαιρους <<αυτοτραυματισμούς>> που προκαλούσε στο γόητρο της αυτοκρατορίας η βραχυπρόθεσμη ιδιοτέλεια, η διεθνής επιρροή του βυζαντίου παρέμενε ακέραιη λόγω της αταλάντευτης προσήλωσης της βυζαντινής διπλωματίας  στο δόγμα του οικουμενισμού.
    Μπορεί η αναντιστοιχία μεταξύ επίσημου κρατικού δόγματος και πραγματικότητας, η αυξανόμενη κυριαρχία μις περίπλοκης τελετουργίας, το πομπωδες των δημόσιων τελετών και τα ρητορικά στερεότυπα να καθιστούσαν τη βυζαντινή διπλωματία ενίοτε αρτηριοσκληρωτική, όμως σε πρακτικό επίπεδο η βυζαντινή πολιτική δεν έχασε ποτέ την ευελιξία της. Η βυζαντινή κυβέρνηση ήταν κατά κανόνα καλά πληροφορημένη για την κατάσταση των γειτονικών κρατών, χάτη στην καλά δικτυωμένη διπλωματία της. Αυτό της παρείχε τη δυνατότητα ευελιξίας και συγκέντρωσης όλων των δυνάμεων, στρατιωτικών και διπλωματικών, προς την << κατεύθυνση του καίριου πλήγματος>> αλλά και τη δυνατότητα της μετάθεσης των πλέον καταρτισμένων διπλωματών από τη μια χώρα στην άλλη, σύμφωνα πάντα με τις ανάγκες.

 

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ

    Σαν συμπέρασμα θα λέγαμε ότι ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της βυζαντινής διπλωματίας είναι ο συνδυασμός της μακροπρόθεσμης προσήλωσης στην οικουμενική της ιδεολογία με τη βραχυπρόθεσμη πολιτική ευελιξία. Οι Βυζαντινοί πιστευαν ακράδαντα στο οικουμενικό πεπρωμένο της αυτοκρατορίας τους. Ωστόσο η ακράδαντη πίστη τους στη μακροπρόθεσμη υπεροχή και στη δικαίωσή τους, ακόμα κι όταν αντιμετώπιζαν καταστροφικές απειλές, συνδυαζόταν με εξισορροπητικούς ελιγμούς που εκμεταλλευόταν ανηλεώς τις πραγματικότητες της διεθνούς συγκυρίας.
    Το μακροβιότερο επίτευγμα της βυζαντινής διπλωματίας ήταν η προώθηση μιας διεθνούς τάξης, βασισμένης στο βυζαντινό πολιτισμό που εξέφραζε τον αταλάντευτο ιδεολογικό οικουμενισμό τους Βυζαντίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι η οικουμενική ιδεολογία επιβίωσε στη συνείδηση των Βυζαντινών μέχρι την έσχατη ώρα. <<Κύκνειο άσμα>> της υπήρξε η τραγική απάντηση του Κων/νου Παλαιολόγου στο τελεσίγραφο του Μωάμεθ του Β΄ το Μάιο του 1453: << O αυτοκράτορας είναι έτοιμος να ζήσει εν ειρήνη με το Σουλτάνο και να του παραχωρήσει τις πόλεις και τα εδάφη που κατέκτησε. Η πόλη θα του καταβάλλει οποιονδήποτε φόρο υποτέλειας απαιτήσει στο βαθμό που μπορεί να ανταπεξέλθει. Μόνο την ίδια την πόλη δε μπορεί να του παραδώσει ο αυτοκράτορας. Καλύτερα να πεθάνει…>>
     Αυτή η ασυμβίβαστη πίστη στην αλήθεια των αξιών που ενσαρκώνει ένας πολιτισμός είναι απαραίτητη προϋπόθεση  για την επιτυχή άσκηση αποτελεσματικής πολιτιστικής διπλωματίας από μέρους του. Το Βυζάντιο δεν είχε αμφιβολία για τη δύναμη, το περιεχόμενο και την ανωτερότητα του πολιτισμού που εκπροσωπούσε. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με μια ιδιαίτερη ικανότητα να διαπραγματεύεται με ευαισθησία απέναντι στις ιδιαιτερότητες των άλλων το θέμα της πολιτιστικής του διείσδυσης, συνθέτουν το πλαίσιο μιας οξυδερκούς πολιτιστικής πολιτικής, στην οποία η άσκηση πολιτιστικής διπλωματίας συνυφαίνεται με απτούς πολιτιστικούς   στόχους χωρίς να γεννά αντιδράσεις.
    Ο ιδιαίτερα πετυχημένος συνδυασμός ισχύος και νομιμοποιητικής ιδεολογίας είχε ως αποτέλεσμα την ασυνήθιστη μακροβιότητα της βυζαντινής ισχύος και επιρροής. Η συμβολή της βυζαντινής περίπτωσης στη θεωρητική  έρευνα έγκειται ακριβώς σ΄ αυτό το επίτευγμα: οι Βυζαντινοί επιμήκυναν περισσότερο από κάθε άλλη ηγετική δύναμη στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού το νομοτελειακό κύκλο της ανόδου και της πτώσης των Μεγάλων Δυνάμεων, για να θυμηθούμε τον Πωλ Κένεντυ. Με άλλα λόγια εντόπισαν με μεγαλύτερη επιτυχία απόό όλους τους άλλους το σημείο ισορροπίας ανάμεσα στον πραγματισμό και στην ουτοπία, πετυχαίνοντας τη διαρκέστερη διευθέτηση του ηθικού προβλήματος του ηγεμονισμού. Εγκαθίδρυσαν δηλαδή, ένα σύστημα ευέλικτου ηγεμονισμού, το οποίο οι τοπικές ελίτ των υποτελών λαών αποδέχονταν οικειοθελώς- παρά τις ενίοτε καταναγκαστικές πτυχές του- προκειμένου να συμμετέχουν στα ευρύτερα οφέλη της ηγεμονικής ρύθμισης, όπως ήταν η διεθνής αναγνώριση και η ένταξή τους στο διεθνές σύστημα σχέσεων της εποχής.
     Ειδικότερα εξεταζόμενη από τη μεριά της εξάπλωσης και της εμβέλειας του πολιτισμού της, η βυζαντινή αυτοκρατορία συγκαταλέγεται ανάμεσα σε εκείνες τις μεγάλες δυνάμεις που αφήνουν μακρά πολιτιστική κληρονομιά σε γεωγραφικές περιοχές πολύ ευρύτερες της επικράτειάς τους.  Το Βυζάντιο ανήκει στην κατηγορία  των κρατών που πέρα από τα στενά συμφέροντά τους εκφράζουν αξίες με οικουμενικές αξιώσεις, αφήνοντας πίσω τους πλούσιες πολιτιστικές κληρονομιές. Το βυζάντιο αποτέλεσε την κοιτίδα του πολιτισμού ενός μεγάλου μέρους της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης.
   Παρόμοια παραδείγματα από τη νεώτερη ιστορία ανευρίσκονται στην καθολική Ισπανία, της οποία η πολιτιστική κληρονομιά εκτείνεται στην Λατινική Αμερική και στις Φιλιππίνες καθώς και στη φιλελεύθερη Βρετανία, της οποίας η πολιτιστική κληρονομιά εκτείνεται στις αγγλόφωνες δημοκρατίες από τις ΗΠΑ και τον Καναδά μέχρι την Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία. Οι δυο αυτές περιπτώσεις διαφέρουν ωστόσο από την περίπτωση του βυζαντινού πολιτισμού. Ο ισπανικός και αγγλικός πολιτισμός εξαπλώθηκαν μέσω αποικιών υπό τη κυριαρχία των δυνάμεων αυτών, ενώ ο βυζαντινός πολιτισμός εξαπλώθηκε ακόμα και σε μακρινές περιοχές που ποτέ δε βρέθηκαν υπό τον έλεγχο των βυζαντινών όπλων.

     Θα  ολοκληρώσουμε με μια παρατήρηση που συμπυκνώνει την νοοτροπία και το φρόνημα των Βυζαντινών διπλωματών και ταυτόχρονα υποδηλώνει τα ηθικά θεμέλια στη διεξαγωγή μιας επιτυχημένης και ενσυνείδητης πολιτιστικής πολιτικής. Ο Κων/νος Τσάτσος γράφει χαρακτηριστικά στους Οξυρύγχιους Παπύρους:<< Όσοι θέλουν να είναι κοσμοκράτορες (όσοι κατ΄ επέκταση θέλουν το μήνυμά τους να έχει πανανθρώπινη εμβέλεια), πρέπει να έχουν νοοτροπία πατρικίου και όχι νοοτροπία  ιππέως>>. Ένα τέτοιο φρόνημα προϋποθέτει ανθρώπους που έχουν επίγνωση της  ιδιαίτερης πολιτιστικής τους ταυτότητας και  ακράδαντη πίστη, όπως οι Βυζαντινοί, στην πανανθρώπινη αξία του πολιτισμού που εκπροσωπούν.

 

                                                         Βασιλείος Παῒπαης,  Διεθνολόγος