ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΙΛΙΣΣΟΥ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΑΓΙΟΥ ΛΕΩΝΙΔΗ

 

ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ

         Τα ίχνη - θεμέλια της περίφημης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Ιλισσού βρίσκονται επί της οδού Αρδηττού, ανατολικά του αρχαιολογικού χώρου του Ολυμπείου. Βρίσκονται ανάμεσα στις αθλητικές εγκαταστάσεις του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου και του ανοικτού κολυμβητηρίου του Δήμου Αθηναίων.

Για να δείτε το ναό μέσω του Google Street View πατήστε εδώ.

 

 

αναδημοσιευση από τη σελίδα http://www.byzantineathens.com/

 

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΙΛΙΣΣΟΥ  ΜΑΡΤΥΡΙΟ 

ΑΓΙΟΥ ΛΕΩΝΙΔΗ

 

 

 

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

       Πρόκειται για μια παλαιοχριστιανική τρικλιτη βασιλική μεγάλων διαστάσεων του 5ου αιώνος μ.Χ. με εγκάρσιο τοίχος και υπόγειο προσκυνηματικό χώρο.

ΟΝΟΜΑΣΙΑ

      Η βασιλική του Ιλισσού ήταν πιθανότατα αφιερωμένη στον μάρτυρα Λεωνίδη, καθότι επί της εξωτερικής πλευράς του βορείου τοίχου της ευρίσκετο το αποκαλούμενο ¨Μαρτύριο του Λεωνίδη¨, δηλαδή ένα υπόγειο προσκύνημα, όπου είχαν αποτεθεί τα Λείψανά του Αγίου.
        Όσον αφορά όμως την ιστορικότητα του προσώπου του Αγίου οι γνώμες διίστανται, καθότι η Αγία Εκκλησία μας τιμά ξεχωριστά και σε διαδοχικές ημέρες τον επίσκοπο Αθηνών Άγιο Λεωνίδη και τον συμμαρτυρήσαντα με επτά διακόνισσες Άγιο Λεωνίδη, στην Τροιζηνία της Πελοπονήσσου.
Παρά ταύτα θεωρείται ιδιαίτερα πιθανό τα δύο αυτά πρόσωπα να ταυτίζονται και να πρόκειται για τον επίσκοπο Αθηνών Λεωνίδη του 3ου αιώνος μ.Χ., ο οποίος να μαρτύρησε τη Μεγάλη Εβδομάδα του 250 μ.Χ. στην Τροιζήνα. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε εδώ.

​ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

        Επί Μεγάλου Κωνσταντίνου (272 – 337 μ.Χ.), μεταφέρθηκαν από την Πελοπόννησο στην Αθήνα εν πλήρη τιμή και πομπή τα Άγια Λείψανα του μάρτυρος Λεωνίδη και των συν αυτώ 7 διακονισσών γυναικών. Τοποθετήθηκαν σε μια υπόγεια νεκρική κρύπτη - προσκύνημα, που κατασκευάστηκε για αυτό τον λόγο, επί μιας νησίδας του ποταμού Ιλισσού και έκτοτε αποκαλείτο “Μαρτύριο”. Σύμφωνα με μια θεωρία η θέση του “Μαρτυρίου” επιλέχθηκε για να να θυμίζει το Λέχαιο το δυτικό λιμάνι της Κορίνθου, τον παραθαλάσσιο τόπο, που ανευρέθηκαν θαυματουργικώς τα ιερά λείψανα του Αγίου.

    Το προσκύνημα προσείλκυε πλήθος πιστών με αποτέλεσμα το α΄ μισό του 5ο αιώνα μ.Χ. να αναγερθεί μεγαλοπρεπής τρίκλιτη βασιλική δίπλα στο "Μαρτύριο", πιθανόν τη ενεργή συμμετοχή της Αθηναίας αυτοκράτειρας, Αγίας Ευδοκίας (δείτε σχετική ενότητα εδώ). Πρόκειται μάλιστα για τον μοναδικό παλαιοχριστιανικό ναό της Αθήνας, που δεν προήλθε από από μετατροπή αρχαίου ειδωλολατρικού ιερού.​

     Η εσωτερική διακόσμηση του ναού πρέπει να ήταν αντιστοίχως λαμπρή των διαστάσεων του, γεγονός που μαρτυρείται από τα ανευρεθέντα επιδαπέδια ψηφιδωτά και μαρμάρινα μέλη του ναού.

Η παλαιότερη διασωθείσα γραπτή αναφορά για τον Άγιο Λεωνίδη, είναι τα εγκώμια που προέρχονται από την εμβληματική μορφή της Βυζαντινής Αθήνας, τον Άγιο Μιχαήλ Χωνιάτη (δείτε περισσότερα εδώ). Πιθανότατα μάλιστα, τα εγκώμια αυτά να εξεφωνήθησαν από τον Άγιο Μιχαήλ κατά την πανήγυρη του Αγίου Λεωνίδη στον εορτάζοντα αυτό ναό του Ιλισσού. Είναι περίεργο το πώς, από την εποχή εκείνη η βασιλική αυτή έφερε σημάδια εγκαταλείψεως.

      Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο ναός είχε σχεδόν ερειπωθεί από άγνωστη αιτία. Τα όποια υπολείματά του ενσωματώθηκαν στα οχυρωματικά τείχη των Αθηνών, που κατασκευάστηκαν το 1778 μ.Χ. κατόπιν εντολής του βάναυσου Τούρκου διοικητής Χατζή - Αλή, με τη χρήση spolia.

      Τα λείψανα της βασιλικής του Ιλισσού ήρθαν στο φως εκ νέου μόλις το 1893 μ.Χ., κατά τις ανασκαφές που πραγματοποίηση ο κλασσικός αρχαιολόγος Ανδρέας Σκιάς στην κοίτη του Ιλισσού για τον προσδιορισμό της αρχαίας Καλλιρόης.       Την συστηματική μελέτη και ανασκαφή του μνημείου ανέλαβε λίγα χρόνια αργότερα, στις αρχές του 20ου αιώνος μ.Χ. (1916-1917 μ.Χ.) ο Γεώργιος Σωτηρίου,ένας από τους πρωτεργάτες της χριστιανικής αρχαιολογίας.



ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

 

          Ο φερόμενος ως ναός του Αγίου Λεωνίδη, ήταν μια μεγάλη τρίκλιτη ξυλόσκεπη ελληνιστική βασιλική με αίθριο, και δύο εγκάρσια κλίτη στο ιερό βήμα και στο νάρθηκα Στο βόρειο τοίχο της, ευρίσκετο υπογείως το προαναφερθέν ¨Μαρτύριο του Αγίου Λεωνίδη¨.
Ο ναός είχε διαστάσεις 55 μέτρα μήκος και 33 πλάτος ομοιάζοντας αρκετά -υπό κλίμακα- με τη μνημειώδη αφιερωμένη στον Άγιο Λεωνίδη- βασιλική του Λεχαίου.

Κάτοψη βασιλικής Ιλισσού από τον Γ. Σωτηρίου στις αρχές του 20ου αιώνος μ.Χ.

Τελική αποτύπωση ναού, μετά τις εργασίες αποκαταστάσεως του χώρου το 2002 μ.Χ..

 

        Ο ναός είχε διαστάσεις 55 μέτρα μήκος και 33 πλάτος ομοιάζοντας αρκετά -υπό κλίμακα- με τη μνημειώδη αφιερωμένη στον Άγιο Λεωνίδη βασιλική του Λεχαίου.

Βασιλική Λεχαίου, επίσης αφιερωμένη στον Άγιο Λεωνίδη, που ομοιάζει με την βασιλική Ιλισσού.

Βασιλική Αγίου Λεωνίδη στο Λέχαιο Κορίνου.

 

        Το Ιερό Βήμα ήταν κατά μισό μέτρο υπερυψωμένο του κυρίως ναού, ενώ στο κέντρο του διακρίνονται ακόμα ίχνη του κιβωρίου που σκέπαζε την Αγία Τράπεζα. Οι αρχαιολόγοι βάσει των τεσσάρων πεσσών, πάχους 1,20 μέτρων έκαστος, που ανασκάφηκαν σε τετράγωνη διάταξη, θεωρούν ότι το κιβώριο σκεπάζετο από τρούλλο ή κάποιου είδους θόλο. Η ιδιαιτερότητα αυτή κάνει τη βασιλική του Ιλισσού να θεωρείται ως μεταβατικός τύπος ναού προς την τρουλλαία βασιλική, όπου ο τρούλλος μετατοπίστηκε στο κέντρο του ναού, με την εφαρμογή των γνωστών σφαιρικών τριγώνων από τους αρχιτέκτονες της Αγία του Θεού Σοφίας της Κωνσταντινουπόλεως, Ανθέμιο και Ισίδωρο τον 6ο αιώνα μ.Χ..

     Δυό μεσαίοι τοίχοι στυλοβάτες, πάνω στους οποίους στηρίζονταν οι κιονοστοιχίες, διαχώριζαν το εμφανώς μεγαλύτερο και πιο υπερυψωμένο μεσαίο κλίτος από τα 2 πλαϊνά.
       Η στέγη ήταν ξύλινη κεραμοσκεπής και πιθανόν να υπήρχε και γυναικωνίτης, κατά το έθος της εποχής.
      Δεξιά και αριστερά του προνάου υπήρχαν προκτίσματα, τα οποία σχημάτιζαν το μπροστινό εγκάρσιο κλίτος, με ένα από αυτά πιθανώς να χρησιμοποιείτο ως παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο.
       Στην είσοδο της εκκλησία, εμπρός δηλαδή από το νάρθηκα, υπήρχε ένα μεγάλο αίθριο διακοσμημένο με θαυμάσια ψηφιδωτά δαπέδου.

​ΚΡΥΠΤΗ - ΜΑΡΤΥΡΙΟ

Η κρύπτη ήταν μια υπόγεια τετράγωνη αίθουσα, με ημισφαιρική οροφή, η είσοδός στην οποία γινόταν από το εσωτερικό του ναού με τη χρήση κλίμακας. Οι διαστάσεις της ήταν 3,80 x 3,87 μέτρα Στο “Μαρτύριο” είχαν κατασκευαστεί τρείς αψηδωτοί τάφοι (arcosolia) σε ισάριθμες πλευρές του, που προφανώς είχαν εναποτεθεί τα άγια Λείψανα του Αγίου Λεωνίδη και των συν αυτώ επτά διακονισσών αγίων γυναικών. Το δάπεδο του, ήταν επιμελώς στρωμένο με πλάκες, ενώ οι τοίχοι ήταν επενδυμένοι με ορθομαρμάρωση.

Κάτοψη και τομή κατά μήκος Μαρτυρίου Αγίου Λεωνίδη (σχεδ. Γ. Σωτηρίου).

​ΨΗΔΙΦΩΤΑ

        Η βασιλική του Ιλισσού, ήταν επιστρωμένη με θαυμάσιας τέχνης ψηφιδωτά, εκ των οποίων μόλις πέντε μικρά τμήματα διασώθηκαν έως τη σήμερον. Πρόκειται για ψηφιδωτά που εντοπίστηκαν στα εκατέρωθεν διαμερίσματα του Ιερού Βήματος του ναού, στο νάρθηκα, καθώς και στο αίθριο της εκκλησίας.

“Η επιφάνειά τους κοσμείται από αλυσιδωτό πλέγμα που τα χωρίζει σε επιμέρους τμήματα, τα οποία φέρουν ποικίλα διακοσμητικά θέματα, συνδυάζοντας τη ρωμαϊκή με τη χριστιανική παράδοση.       Στην πρώτη ανήκουν στοιχεία όπως: πλέγμα με μορφή αλυσίδας, σχηματοποιημένο άνθος κυκλικής μορφής (ρόδακας), κισσόφυλλα, μοτίβα που μοιάζουν με λέπια και υδρόβια πτηνά.      Στα χριστιανικά θέματα συγκαταλέγονται οι ελισσόμενες κληματίδες από τις οποίες φύονται σταφύλια και φύλλα αμπέλου, τα στεφάνια από φύλλα δάφνης, μικροί σταυροί, καθώς και άλλα γεωμετρικά και φυτικά θέματα. Τα διακοσμητικά στοιχεία διακρίνονται για την πολυχρωμία και τη χάρη της εκτέλεσής τους. Tα χρώματα των ψηφίδων είναι λευκό, μαύρο, βαθύ ερυθρό, πορτοκαλί, φαιό, ανοιχτό ιώδες, καστανό, κίτρινο, ρόδινο, κυανό και πράσινο”.

Βυζαντινό μουσείο Αθηνών, μωσαϊκά βασιλικής Ιλισσού.