-
Ένα βυζαντινό λουτρό 800 ετών ανοίγει και πάλι
Αναδημοσίευση απο την "Καθημερινή"
Ακόμη ένα μνημείο της UNESCO, από τα ελάχιστα εναπομείναντα κοσμικά κτίσματα του Βυζαντίου, μπαίνει στον χάρτη της Θεσσαλονίκης ως επισκέψιμος προορισμός ανάμεσα στα 14 κορυφαία μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Το Βυζαντινό Λουτρό της οδού Θεοτοκοπούλου, στις παρυφές του οικισμού της Ανω Πόλης, δίπλα στη βυζαντινή κινστέρνα της οδού Ολυμπιάδος και του ναού των Ταξιαρχών, 75 χρόνια μετά την παύση της λειτουργίας του, ανοίγει στις αρχές Ιουλίου τη νέα σελίδα τής –800 και πλέον χρόνων– συνεχούς ιστορίας του.
Πλήρως αναστηλωμένο –η αποκατάστασή του ολοκληρώθηκε σε τέσσερα χρόνια– παραδίδεται στη γειτονιά, στην πόλη, σε συλλόγους και φορείς, για εναλλακτικές δράσεις. Στους χώρους του θα υποδεχθεί τους πρώτους επισκέπτες, για τα εικαστικά και όχι πανηγυρικά εγκαίνια της μετα-λουτρικής εποχής του, ο διεθνούς κύρους, τιμώμενος της φετινής Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, καλλιτέχνης Ulay, στη μακράς διάρκειας διαδραστική περφόρμανς «Code of Conduct» (1-4/7, 4-8 μ.μ.).
Στις μαρμάρινες λεκάνες και τον ευρωπαϊκού τύπου λουτήρα, από τον διασωθέντα εξοπλισμό των αρχών του 20ού αιώνα, δεν τρέχουν πλέον νερά. Οι τοίχοι του δεν διαποτίζονται από ατμούς, αλλά τα σημάδια από τις διαχρονικές του επεμβάσεις για τις ανάγκες της λουτρικής παράδοσης αφηγούνται ήθη και συνήθειες της προσωπικής υγιεινής κάθε εποχής, κάθε λαού, κάθε θρησκείας (οι Βυζαντινοί σε στάσιμο νερό, οι Οθωμανοί σε τρεχούμενο), κάθε τάξης, αστικής, λαϊκής, αυτοκρατορικής, μοναστηριακής.
Χτισμένο στα τέλη του 12ου - αρχές 13ου αιώνα, σε μια εποχή κατά την οποία αναβίωνε (ήδη από τον 11ο) η παράδοση των λουτρών, με δημόσια συνοικιακά (Βαλανεία), επισκοπικά για λόγους κοινωνικής ωφελείας, ιδιωτικά ή πριβάτα αλλά και μοναστηριακά με παράλληλη δημόσια χρήση, το βυζαντινό λουτρό (οι βυζαντινές πηγές σιωπούν το όνομά του, πιθανότατα ανήκε σε μοναστήρι), γνωστό στους μεταγενέστερους ως Κουλέ Χαμάμ, λειτουργούσε αδιάλειπτα ώς το 1940. Παρά τις πολυάριθμες επεμβάσεις που υπέστη, τις φθορές από την εγκατάλειψη μάλλον λόγω της Κατοχής, τις ρωγμές από τους σεισμούς του ’78, διατηρεί την τυπική βυζαντινή τριμερή του διάταξη με τους δύο υπόκαυστους χώρους, τον χλιαρό (χλιαροψύχριον), τον θερμό (θερμολουτήριον), την υδατοδεξαμενή, το υποδαπέδιο σύστημα θέρμανσης, τις μαρμάρινες κολώνες του.
Είναι το μεγαλύτερο και πληρέστερα σωζόμενο βυζαντινό λουτρό από τα λιγοστά που απέμειναν στον ελλαδικό χώρο (σε ερειπιώδη κατάσταση και χωρίς ανωδομή πέντε συνοικιακά: δύο στην Κόρινθο, στη Σπάρτη, στην Παραμυθιά, στο κάστρο των Ιωαννίνων) και δύο μικρά μοναστηριακά, της Καισαριανής και της Ζωοδόχου Πηγής στο Δερβενοσάλεσι. Είναι και το μοναδικό που διασώθηκε από τα πολυάριθμα λουτρά της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, μας πληροφορούν οι επιβλέποντες το έργο Φανή Ρεβυθιάδου, αρχιτέκτων-αναστηλώτρια, και Κωνσταντίνος Θ. Ράπτης, αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης.
Γλίτωσε την κατάρρευση χάρη στις πυκνές υποστυλώσεις της πρώην 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ― «σε βαθμό που, όταν μπήκαμε, δεν μπορούσαμε να προχωρήσουμε στο εσωτερικό του» και στο στέγαστρο που το προστάτευε εξωτερικά επί 40 και πλέον χρόνια. Δυστυχώς δεν γλίτωσε από τις πολυκατοικίες της αντιπαροχής της δεκαετίας του ’60 που εγκλωβίζουν το μνημείο –σχεδόν εφάπτονται– και αλλοιώνουν την αρχιτεκτονική συνοχή του παραδοσιακού οικισμού περιμετρικά της οδού Κρίσπου.
Αποτελεί ωστόσο υπόδειγμα αποκατάστασης και σημείο αναφοράς στην περιήγηση της βυζαντινής κοσμικής Θεσσαλονίκης και της λουτρικής παράδοσης που κορυφώνεται με τα μεγάλα διασωθέντα χαμάμ της οθωμανικής περιόδου (Παράδεισος, Λουλουδάδικα, Φοίνικας, Αίγλη), επισημαίνει ο προϊστάμενος της Εφορείας Θεσσαλονίκης, Σταμάτης Χονδρογιάννης. Και είναι ευτυχής συγκυρία, προσθέτει, μια διεθνούς εμβέλειας διοργάνωση, η Μπιενάλε, να σηματοδοτήσει την έναρξη ενός θεσμού (π.χ. «Μια βραδιά στο Λουτρό») στο μοναδικό κοσμικό βυζαντινό μνημείο και την ένταξή του στη σύγχρονη πόλη.
Πλήρως αναστηλωμένο –η αποκατάστασή του ολοκληρώθηκε σε τέσσερα χρόνια– παραδίδεται στη γειτονιά, στην πόλη, σε συλλόγους και φορείς, για εναλλακτικές δράσεις. Στους χώρους του θα υποδεχθεί τους πρώτους επισκέπτες, για τα εικαστικά και όχι πανηγυρικά εγκαίνια της μετα-λουτρικής εποχής του, ο διεθνούς κύρους, τιμώμενος της φετινής Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, καλλιτέχνης Ulay, στη μακράς διάρκειας διαδραστική περφόρμανς «Code of Conduct» (1-4/7, 4-8 μ.μ.).
Στις μαρμάρινες λεκάνες και τον ευρωπαϊκού τύπου λουτήρα, από τον διασωθέντα εξοπλισμό των αρχών του 20ού αιώνα, δεν τρέχουν πλέον νερά. Οι τοίχοι του δεν διαποτίζονται από ατμούς, αλλά τα σημάδια από τις διαχρονικές του επεμβάσεις για τις ανάγκες της λουτρικής παράδοσης αφηγούνται ήθη και συνήθειες της προσωπικής υγιεινής κάθε εποχής, κάθε λαού, κάθε θρησκείας (οι Βυζαντινοί σε στάσιμο νερό, οι Οθωμανοί σε τρεχούμενο), κάθε τάξης, αστικής, λαϊκής, αυτοκρατορικής, μοναστηριακής.
Χτισμένο στα τέλη του 12ου - αρχές 13ου αιώνα, σε μια εποχή κατά την οποία αναβίωνε (ήδη από τον 11ο) η παράδοση των λουτρών, με δημόσια συνοικιακά (Βαλανεία), επισκοπικά για λόγους κοινωνικής ωφελείας, ιδιωτικά ή πριβάτα αλλά και μοναστηριακά με παράλληλη δημόσια χρήση, το βυζαντινό λουτρό (οι βυζαντινές πηγές σιωπούν το όνομά του, πιθανότατα ανήκε σε μοναστήρι), γνωστό στους μεταγενέστερους ως Κουλέ Χαμάμ, λειτουργούσε αδιάλειπτα ώς το 1940. Παρά τις πολυάριθμες επεμβάσεις που υπέστη, τις φθορές από την εγκατάλειψη μάλλον λόγω της Κατοχής, τις ρωγμές από τους σεισμούς του ’78, διατηρεί την τυπική βυζαντινή τριμερή του διάταξη με τους δύο υπόκαυστους χώρους, τον χλιαρό (χλιαροψύχριον), τον θερμό (θερμολουτήριον), την υδατοδεξαμενή, το υποδαπέδιο σύστημα θέρμανσης, τις μαρμάρινες κολώνες του.
Είναι το μεγαλύτερο και πληρέστερα σωζόμενο βυζαντινό λουτρό από τα λιγοστά που απέμειναν στον ελλαδικό χώρο (σε ερειπιώδη κατάσταση και χωρίς ανωδομή πέντε συνοικιακά: δύο στην Κόρινθο, στη Σπάρτη, στην Παραμυθιά, στο κάστρο των Ιωαννίνων) και δύο μικρά μοναστηριακά, της Καισαριανής και της Ζωοδόχου Πηγής στο Δερβενοσάλεσι. Είναι και το μοναδικό που διασώθηκε από τα πολυάριθμα λουτρά της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, μας πληροφορούν οι επιβλέποντες το έργο Φανή Ρεβυθιάδου, αρχιτέκτων-αναστηλώτρια, και Κωνσταντίνος Θ. Ράπτης, αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης.
Γλίτωσε την κατάρρευση χάρη στις πυκνές υποστυλώσεις της πρώην 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ― «σε βαθμό που, όταν μπήκαμε, δεν μπορούσαμε να προχωρήσουμε στο εσωτερικό του» και στο στέγαστρο που το προστάτευε εξωτερικά επί 40 και πλέον χρόνια. Δυστυχώς δεν γλίτωσε από τις πολυκατοικίες της αντιπαροχής της δεκαετίας του ’60 που εγκλωβίζουν το μνημείο –σχεδόν εφάπτονται– και αλλοιώνουν την αρχιτεκτονική συνοχή του παραδοσιακού οικισμού περιμετρικά της οδού Κρίσπου.
Αποτελεί ωστόσο υπόδειγμα αποκατάστασης και σημείο αναφοράς στην περιήγηση της βυζαντινής κοσμικής Θεσσαλονίκης και της λουτρικής παράδοσης που κορυφώνεται με τα μεγάλα διασωθέντα χαμάμ της οθωμανικής περιόδου (Παράδεισος, Λουλουδάδικα, Φοίνικας, Αίγλη), επισημαίνει ο προϊστάμενος της Εφορείας Θεσσαλονίκης, Σταμάτης Χονδρογιάννης. Και είναι ευτυχής συγκυρία, προσθέτει, μια διεθνούς εμβέλειας διοργάνωση, η Μπιενάλε, να σηματοδοτήσει την έναρξη ενός θεσμού (π.χ. «Μια βραδιά στο Λουτρό») στο μοναδικό κοσμικό βυζαντινό μνημείο και την ένταξή του στη σύγχρονη πόλη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου