Βυζαντινοί θησαυροί στα Χανιά

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ, ΕΙΚΟΝΕΣ, ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, ΨΗΦΙΔΩΤΑ

 

 

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ από τα ''ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ" http://www.haniotika-nea.gr/

 

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΡΙΔΑΚΗ 

 

 

         Βυζαντινοί θησαυροί στα Χανιά

 

         Μοναδικούς καλλιτεχνικούς θησαυρούς, από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια έως και την Τουρκοκρατία, που συνδέονται άρρηκτα με τη χριστιανική πίστη έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη στον Νομό Χανίων. Εκκλησίες με ξεχωριστή αρχιτεκτονική, σπάνιες εικόνες, ψηφιδωτά, κιονόκρανα και τοιχογραφίες, αναδεικνύουν την ανάπτυξη και το υψηλό επίπεδο της βυζαντινής τέχνης στη δυτική Κρήτη, πολλές φορές φορές χωρίς καν να γίνεται γνωστό το όνομα του καλλιτέχνη, όπως όριζε η αντίληψη της εποχής.

         Mε αφορμή τα Εισόδια της Θεοτόκου που αποτελεί μια από τις σημαντικότερες γιορτές της χριστιανοσύνης οι “διαδρομές” παρουσιάζουν σήμερα ενδεικτικά έργα της βυζαντινής τέχνης και δημιουργίας που εντοπίστηκαν στα Χανιά και φιλοξενούνται είτε στη Βυζαντινή Συλλογή είτε σε κάποια από τις αναρίθμητες εκκλησίες της ενδοχώρας του Νομού.

           Ξεναγοί μας στο ξεχωριστό αυτό ταξίδι στους θησαυρούς της χριστιανικής καλλιτεχνίας ήταν ο επίτιμος έφορος αρχαιοτήτων Μιχάλης Ανδριανάκης και ο αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων Θανάσης Μαΐλης.

Η μοναδική Ροτόντα Επισκοπής

 

 

         Ξεχωριστή θέση σε ό,τι αφορά τα βυζαντινά μνημεία στην Κρήτη κατέχει ο παλαιοχριστιανικός ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου (Ροτόντα) στην Επισκοπή Κολυμπαρίου. Η παλαιότητα της εκκλησίας αλλά και η σπανιότητα του αρχιτεκτονικού μνημείου-καθώς είναι μια από τις 3 μόλις Ροτόντες που διασώζονται στα Βαλκάνια- την καθιστά πόλο έλξης για Ελληνες και ξένους επισκέπτες που θέλουν να προσκυνήσουν και να γνωρίσουν από κοντά τον ναό. Τα σπαράγματα από τις τοιχογραφίες και του ψηφιδωτού στο πάτωμα υποβάλλουν αμέσως τον επισκέπτη. Ανάμεσα στις εικόνες των Αγίων Αικατερίνης, Γεωργίου, Πέτρου, Κωνσταντίνου κ.ά. ξεχωρίζουν ο Μυστικός Δείπνος και ο Γάμος στην Κανά αλλά και μια σπάνια εικόνα της Αγίας Άννας που θηλάζει την Παναγία. Εξίσου εμβληματική η Αγία Τράπεζα που χρονολογείται από τη δημιουργία του ναού, τον 6ο αιώνα μ.Χ. Οπως επεσήμανε ο κ. Ανδριανάκης πρόκειται για το σημαντικότερο βυζαντινό μνημείο στην Κρήτη καθώς αποτελεί μοναδική περίπτωση στο νησί που διατηρείται όπως χτίστηκε το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα μ.Χ.

             «Είναι η μοναδική περίπτωση στην Κρήτη που έχουμε μνημειακή ζωγραφική από την παλαιοχριστιανική περίοδο (6ο – 7ο αιώνα).

              Στη συνέχεια υπάρχει ένα στρώμα ζωγραφικής από την εποχή της εικονομαχίας (9ος αιώνας), ακολουθούν τοιχογραφίες του 12ου αιώνα της εποχής των Κομνηνών που θεωρούνται επίσης μοναδικές και ένα ακόμα στρώμα ζωγραφικής του 14ου αιώνα, έργο του Μιχαήλ Βενέρη».

 

 Υποβλητικές εκκλησιές

 

 

                Τη μακραίωνη παράδοση της βυζαντινής τέχνης στην Κρήτη και τους τεχνίτες – καλλιτέχνες που άφησαν τη σφραγίδα τους στην περιοχή, μπορεί να διαπιστώσει κανείς σε πολλές εκκλησίες της ενδοχώρας των Χανίων. Μεταξύ αυτών ο Ιερός Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στα Μεσκλά που ιδρύθηκε -όπως επεσήμανε ο κ. Μαΐλης- στα μέσα του 13ου αιώνα, οπότε χρονολογείται και το πρώτο στρώμα τοιχογραφιών το οποίο εντοπίστηκε στην αψίδα.

            «Οπως υποδεικνύεται από την κτητορική επιγραφή ο ναός ανακαινίστηκε και τοιχογραφήθηκε εκ νέου στις 15 Μαΐου 1303, με χορηγό τον μοναχό Λεόντιο τον Χωσάκυ, και ζωγράφους τον Θεόδωρο Δανιήλ και τον ανιψιό του Μιχαήλ Βενέρη. Οι δύο ζωγράφοι φέρονται ως επικεφαλής ενός σημαντικού συνεργείου αγιογράφων που δραστηριοποιήθηκε στη δυτική Κρήτη κατά τα τέλη του 13ου αιώνα – αρχές 14ου αιώνα», σημείωσε, ενώ ως προς τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία επεσήμανε ότι αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα μικρού μονόχωρου ναού, όπως αυτός συναντάται στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη.

                   Παράλληλα, επεσήμανε πως το εικονογραφικό πρόγραμμα ακολουθεί την τυπική ιεραρχική διάταξη των μονόχωρων τοιχογραφημένων ναών της Ενετοκρατίας, αποκαλύπτοντας με συμβολικό τρόπο τη μεσαιωνική αντίληψη του κόσμου: «Στο ψηλότερο σημείο της αψίδας -κεντρικό σημείο εστίασης των πιστών κατά την ώρα της Λειτουργίας- εικονίζεται ο Παντοκράτορας. Κάτω από αυτόν στον ημικύλινδρο της αψίδας βρίσκονται οι 4 Συλλειτουργούντες Ιεράρχες, οι οποίοι σχετίζονταν άμεσα με τη Θεία Λειτουργία που λάμβανε χώρα στο Ιερό Βήμα. Στο ανώτερο τμήμα των καμαρών του ναού εντοπίζονται σκηνές από το Χριστολογικό κύκλο -με έμφαση κυρίως στο Πάθος. Στην αμέσως χαμηλότερη ζώνη εικονίζονται μετάλλια με μορφές στηθαίων αγίων, ενώ στα τυφλά αψιδώματα απεικονίζονται Ιεράρχες και στυλίτες. Η κύρια τιμώμενη εικόνα του ναού (Μεταμόρφωση του Σωτήρα) προβάλλεται ως τοιχογραφία στο δυτικό τυφλό αψίδωμα του νοτίου τοίχου. Είναι αξιοσημείωτο ότι μέχρι σήμερα οι κάτοικοι του οικισμού ανάβουν κεριά μπροστά από την τοιχογραφία την ημέρα της εορτής της Μεταμόρφωσης επαναλαμβάνοντας -σχεδόν ενστικτωδώς- την ίδια λατρευτική κίνηση που έκαναν οι πρόγονοι τους κατά τη μεσαιωνική περίοδο», ανέφερε, μεταξύ άλλων, ο κ. Μαΐλης.

Ενα πανόραμα της χριστιανικής τέχνης

 

 

           Μια σύνοψη των βυζαντινών θησαυρών που έχουν ανακαλυφθεί στον Νομό Χανίων μπορεί κανείς να απολαύσει επισκεπτόμενος τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Συλλογή Χανίων που στεγάζεται στον ναό του San Salvatore, στον προμαχώνα της βόρειο – δυτικής γωνίας των ενετικών οχυρώσεων, επί της οδού Θεοτοκοπούλου στην παλιά πόλη.

           Το υλικό που έχει συγκεντρωθεί προέρχεται από ανασκαφές, συλλογές και δωρεές και καλύπτει μια ευρεία περίοδο από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια έως και την τουρκοκρατία, σκιαγραφώντας συγχρόνως την ιστορική και καλλιτεχνική φυσιογνωμία του Νομού Χανίων κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους.

        Μεταξύ των εκθεμάτων βρίσκονται ψηφιδωτά, επιτύμβιες επιγραφές, τοιχογραφίες, εικόνες, αρχιτεκτονικά γλυπτά, έργα κεραμικής και μικροτεχνίας και νομίσματα.

         «Το ίδιο το Μουσείο είναι ένα έκθεμα καθώς περικλείει την ιστορία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής», εξήγησε ο κ. Ανδριανάκης, ενώ ως προς τα εκθέματα τόνισε ότι τα περισσότερα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκαλύπτοντας τη μεγάλη δυναμική που είχε η βυζαντινή τέχνη στα Χανιά. Ειδικότερα, ο επισκέπτης της Συλλογής μπορεί να θαυμάσει μεταξύ άλλων:

 

 

• Τα κιονόκρανα, το ψηφιδωτό και τις επιτύμβιες επιγραφές που χρονολογούνται από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια καταδεικνύοντας το υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο που υπήρχε στα Χανιά την εποχή εκείνη (φωτ. 1).

• Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι αποτοιχισμένες τοιχογραφίες από τον 11ο αιώνα που προέρχονται από τη βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά Κισάμου και ακολουθούν την παράδοση της Κωνσταντινούπολης. Στις τοιχογραφίες εικονίζονται σε μια ο Αγιος Μάμας και ο Αγιος Μερκούριος, σε άλλη ο Χριστός με κάποιον απόστολο, ενώ υπάρχουν ακόμα μια σκηνή με τον Χριστό και τη Σαμαρείτιδα και τον Χριστό που γιατρεύει έναν τυφλό. Η ιδιαιτερότητά τους έγκειται, μεταξύ άλλων, στο ότι είναι από τα λίγα έργα της εποχής που σώζονται (φωτ. 2).

• Από τις λίγες ενυπόγραφες βυζαντινές εικόνες είναι οι Άγιοι Θεόδωρος και Δημήτριος που υπήρχε στον ναό του Αγίου Γεωργίου στην Κάντανο. Πρόκειται για έργο του γνωστού ζωγράφου-αγιογράφου Θεόδωρου Δανιήλ Βενέρη που δημιούργησε από τα τέλη του 13ου αιώνα μέχρι το πρώτο μισό του 14ου αιώνα ενώ σε κάποια θέματα, όπως το συγκεκριμένο, συνεργάστηκε με τον ανιψιό του Μιχαήλ.

• Την προσοχή των επισκεπτών συγκεντρώνει ακόμα η εικόνα της Παναγίας Ελεούσας από τους Αγίους Πάντες Αποκορώνου, η οποία ήταν λιτανευτική εικόνα όπως μαρτυρά το ξύλο που πάνω του έχει ζωγραφιστεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι τον 19ο αιώνα η εικόνα επιζωγραφίστηκε όπως προέκυψε από τις εργασίες που έγιναν και αποκάλυψαν το έργο του 15ου αιώνα που βρισκόταν από κάτω. Πρόκειται για μια εξαιρετικής ποιότητας εικόνα που εντάσσεται στην περίφημη Κρητική Σχολή Αγιογραφίας. Η θέση που της έχει δοθεί στη συλλογή την αναδεικνύει ιδιαίτερα καθώς έχει τοποθετηθεί στην παλιά καθολική αγία τράπεζα στην οποία σώζεται η λατινική επιγραφή: «Χαίρε βασίλησσα των ουρανών, χαίρε κυρία των Αγγέλων» (φωτ. 3).

• Στον χώρο δεσπόζει η κλασική παράσταση του Αγίου Νικολάου (φωτ. 4) που χρονολογείται από τα τέλη του 14ου αιώνα και προέρχεται από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στον Δραπανιά Κισάμου, ενώ ξεχωριστή αξία έχει η εικόνα του Αγίου Γεωργίου του 17ου αιώνα που είναι ζωγραφισμένη από τον Εμμανουήλ Τζάνε από το Ρέθυμνο (φωτ. 5).

• Μια ακόμα υποβλητική εικόνα που φιλοξενείται στη συλλογή αποτελεί η Σταύρωση που χρονολογείται από το πρώτο μισό του 17ου αιώνα και πιθανολογείται ότι είναι έργο του Εμμανουήλ Σκορδίλης (6).

 

          «Σε κάθε περίπτωση, η Βυζαντινή Συλλογή αν και περιορισμένη λόγω έλλειψης χώρου δίνει στον επισκέπτη ερεθίσματα για να γνωρίσει βαθύτερα τον πολιτισμό της χριστιανικής περιόδου στον Ν. Χανίων. Το σίγουρο είναι ότι σε όλες τις περιόδους ο νομός παρουσιάζει μια άνθηση κι ένα επίπεδο υψηλότερο από το μέσο της εποχής. Από εκεί και πέρα αυτά που παρουσιάζονται στη Συλλογή είναι ένα μικρό αλλά αντιπροσωπευτικό μέρος από αυτά που υπάρχουν στις αποθήκες της Εφορίας Αρχαιοτήτων και που ίσως στο μέλλον σε έναν μεγαλύτερο χώρο δοθεί η δυνατότητα να εκτεθούν», επεσήμανε ο κ. Ανδριανάκης.

 

 

Τα χέρια της… Θείας Χάριτος

 

 

             Τις έντονες επιρροές που δέχθηκε από τα μητροπολιτικά κέντρα της εποχής και ιδίως από την Κωνσταντινούπολη η βυζαντινή τέχνη που αναπτύχθηκε στα Χανιά, τόσο σε ό,τι αφορά τη ζωγραφική όσο και την αρχιτεκτονική, υπογράμμισε, μεταξύ άλλων, ο αρχαιολόγος Θανάσης Μαΐλης. «Υπάρχει μια έντονη επίδραση στην αρχιτεκτονική αλλά προκύπτει επίσης ότι τα Χανιά αποτέλεσαν ένα σημαντικό κέντρο παραγωγής φορητών εικόνων ενδεχομένως εξίσου σημαντικό όσο και ο Χάνδακας», σημείωσε σχετικά.

        Γιατί όμως σε πολλά από τα έργα δεν υπάρχει καν η υπογραφή του καλλιτέχνη; «Αυτό έχει σχέση με μια αντίληψη που υπήρχε στον βυζαντινό κόσμο σχετικά με την ταπεινότητα του ζωγράφου ως χέρι και μέσω της Θείας Χάριτος», σχολίασε ο κ. Μαΐλης. Τόνισε, ωστόσο, ότι υπάρχουν εικόνες που δημιουργήθηκαν στο μεταίχμιο όπου ο ζωγράφος από τεχνίτης έγινε καλλιτέχνης.

          Πάντως επεσήμανε ότι στα Χανιά διαπιστώνεται ότι τηρήθηκε μια πιο παραδοσιακή στάση απέναντι στα έργα τέχνης, η οποία παραπέμπει περισσότερο σε μια μεσαιωνική αντίληψη παρά σε μια αναγεννησιακή όπως αρχίζει να συμβαίνει τον 15ο αιώνα.

         «Στον Χάνδακα για παράδειγμα αρχίζει μια δεδομένη στιγμή να μπαίνουν υπογραφές ενώ εδώ ήταν πιο συντηρητική η στάση που κρατήθηκε», σημείωσε και πρόσθεσε πως αυτό αφορά όχι μόνο τις φορητές εικόνες αλλά και τις τοιχογραφίες.