Βυζαντινός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Δολίχης, Λάρισας.

Ο Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος βρίσκεται χτισμένος στην πλατεία του χωριού Δολίχη, στο Νομό Λάρισας.

αναδημοσίευση από τη σελίδα  

 http://greekorthodoxreligioustourism.blogspot.gr/2015/03/blog-post_28.html



 

Η σημερινή μορφή του ναού είναι αποτέλεσμα της ανακαίνισης και των μετασκευών για αυτό και παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες ενώ δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κατασκευάστηκε ο ναός. Οι ειδικοί τον κατατάσσουν χρονολογικά κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο, τον 10ο έως 12ο αιώνα και παραμένει στο σύνολό του ένα από τα αρχαιότερα μνημεία της περιοχής.

Σύμφωνα με την σωζόμενη επιγραφή πάνω στην δυτική είσοδο του εσωνάρθηκα, που χρονολογείται το 1516, πραγματοποιήθηκε ανακαίνιση στον ναό στην οποία μνημονεύονται και οι δωρητές των τοιχογραφιών, που δεν θα μπορούσαν να ήταν άλλοι από μέλη επιφανών οικογενειών του χωριού.

«Ανηγέρθη εκ βάθρων και ανιστορίθη ο θείος και πάνσεπτος ναός του δεσπότου και κυρίου ημών Ιησού Χριστού/ Δια συνδρομής δε κόπον τε και εξόδων κυρ Μιχαήλ της Μπίλιος και ευλαβεστάτου ιερέως παπά κυρ Δημητρίου/ Και κυρ Κωνσταντίνου επισκόπου και της συμβίου αυτού και των τέκνων αυτού και Ιωάννου του Καρβούνου και Δημητρίου του Μπούιου/ Χείρ Δημητρίου ιερέως και μπόηκου του αδελφού αυτού ευτελούς αναγνώστου/ έτους ζκδ ινδικτιώνος ζ μηνί σεπτεμβρίω εις την (πρώτην) ημέραν». 

Αρχιτεκτονική του Ναού.

Ο σημερινός ναός ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόχωρης ξυλόστεγης Βασιλικής με τρούλλο και δύο νάρθηκες, έναν εσωτερικό και έναν εξωτερικό. 

Έχει μήκος 14.50 μέτρα και πλάτος 4.75 μέτρα ενώ σύμφωνα με την αρχιτέκτονα Αφροδίτη Πασσαλή, σε άρθρο της για το ναό Μεταμορφώσεως του Σωτήρος το 1997, οι νάρθηκες αποτελούν μεταγενέστερη προσθήκη. Η ίδια υποστήριξε επίσης, ότι ο αρχικός ναός ίσως να είχε και πλευρικά κλίτη, που επικοινωνούσαν με το κεντρικό από δύο τοξωτά ανοίγματα ωστόσο, από μία σύντομη ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε, δεν βρέθηκαν στοιχεία που να πιστοποιούν την ύπαρξη πλάγιων κλιτών. Με ίχνη που βρέθηκαν στην δυτική πλευρά πιθανολογείται πως ο ναός είχε το σημερινό του μέγεθος ήδη από το 1512, την εποχή των ανακαινίσεων και επισκευών, καθώς τοιχογραφίες αυτής της περιόδου βρέθηκαν και στους δύο νάρθηκες και επίσης εικάζουν πως αν δεν είχε πλευρικά κλίτη ίσως να διέθετε κάποιας μορφής περίστωο.

Ο σταυρόσχημος εσωνάρθηκας του ναού καλύπτεται με την βοήθεια σφαιρικών τριγώνων από μεγάλο χαμηλό τρούλλο, στον τύμπανο του οποίου ανοίγονται τέσσερα αψιδωτά παράθυρα. 

Ο εξωνάρθηκας καλύπτεται εσωτερικά με καμάρα και στα ανατολικά ο ναός καταλήγει σε ημιεξαγωνική κόγχη, στην οποία ανοίγεται ένα αψιδωτό δίλοβο παράθυρο, που εξυπηρετεί το φωτισμό του ναού. Η κόγχη διακοσμείται με οδοντωτή ταινία που φτάνει μέχρι την ποδιά, ενώ η δυτική όψη κοσμείται με φυαλοστόμια. Το κεραμικό δάπεδο του ναού, που αντικατέστησε το προϋπάρχων λίθινο, είναι αντίγραφο των τριών αρχικών δαπέδων που βρέθηκαν στην ανακαίνιση, τα οποία ήταν κατεστραμμένα από ταφές και νεότερες επεμβάσεις. Εφυαλωμένα πινάκια κοσμούν τον τρούλλο του εσωνάρθηκα και χρονολογούνται από την εποχή της κατασκευής του, ίσως τον 15 αιώνα.

Τοιχογραφικός Διάκοσμος.

Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες σε δύο στρώματα μεγάλης αξίας και με πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα. Οι τοιχογραφίες που μπορεί να δει ο επισκέπτης σήμερα ανήκουν στην δεύτερη φάση η οποία πραγματοποιήθηκε το 1516 και είναι σύγχρονη της ανακαινίσεως του ναού, σύμφωνα και με  την κτητορική επιγραφή. 

Η ύπαρξη ενός αρχικού τοιχογραφικού διακόσμου πιστοποιείται από ίχνη που διακρίνονται στα εσωρράχια των πλάγιων θυρών. Στον κυρίως ναό και το νάρθηκα υιοθετήθηκαν αυθύπαρκτα προγράμματα, που σκοπό είχαν να διαχωρίσουν τη λειτουργία του κάθε χώρου, όπως συμβαίνει από τη βυζαντινή περίοδο. Στον κυρίως ναό τον κύριο ρόλο διαδραματίζουν τα επεισόδια από τη ζωή του Χριστού και σκηνές από τη Θεία Λειτουργία, ενώ από την έλλειψη χώρου δεν αναπτύσσονται άλλοι κύκλοι. Όπως συμβαίνει στα περισσότερα Βυζαντινά μνημεία, έτσι και εδώ ο εσωνάρθηκας που λειτουργεί ως ο κυρίως ναός και ο νάρθηκας (εξωνάρθηκας) αποκτούν αυθυπόστατη εικονογραφική διακόσμηση, που ως σκοπό είχε να διαχωρίσει τις λειτουργίες του κάθε χώρου. 

Επάνω στην αψίδα του Ιερού εικονίζεται ένθρονη η Πλατυτέρα, ακολουθεί ο Ευαγγελισμός και αναπτύσσονται κυκλικά προς τα δεξιά οι υπόλοιπες σκηνές. 

Κάτω από τη Πλατυτέρα ο Μελισμός του Χριστού, δίπλα του οι κυριότεροι Ιεράρχες και διάκονοι, ενώ στους κάθετους τοίχους η Κοινωνία των Αποστόλων, υπάρχει επίσης και παράσταση του Επισκόπου Αλεξανδρείας (Άγιος Πέτρος), με το όραμα του Χριστού κατά την Α΄Οικουμενική Σύνοδο. Ο χριστολογικός κύκλος εικονίζεται σε δύο ζώνες στου νότιο τοίχο, συνεχίζει στο βόρειο για να ολοκληρωθεί στο Ιερό, ακολουθώντας χρονολογική σειρά. Περιλαμβάνει σκηνές από τη ζωή του Χριστού Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, Πάθη, Έγερση Λαζάρου, Βαϊοφόρο, Μυστικό Δείπνο, Νιπτήρα, ενώ απέναντι, στο βόρειο τοίχο εικονίζεται η Προδοσία, η Σταύρωση, ο Θρήνος και η Κάθοδος στον Άδη. Επίσης, παρουσιάζονται τρεις ακόμα σκηνές και συγκεκριμένα η Ψηλάφηση, ο Γάμος στην Κανά και η Ίαση του παραλυτικού, ενώ στο δυτικό τοίχο υπάρχει η Κοίμηση της Θεοτόκου. Η Μεταμόρφωση και η Ανάληψη προβάλλονται ψηλά στα αετώματα του ναού, στοιχείο που χαρακτηρίζει βυζαντινούς ναούς της Μακεδονίας.

Ακόμη, παραστάσεις αγίων συμπληρώνουν το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού. 

Στο βόρειο τοίχο πρώτη η Δέηση, ενώ απέναντι πρώτος ο άγιος Νικόλαος, οι άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, οι άγιοι Θεόδωροι, Ανάργυροι και δύο αγίες, η Βαρβάρα και η Μαρίνα. 

Σε αρκετά σημεία είναι φανερό πως ο ζωγράφος επηρεάζεται από βυζαντινά μνημεία της Μακεδονίας. και απόδειξη αποτελεί ο ζωγραφικός διάκοσμος του νάρθηκα, καθώς απεικονίζονται ένθρονος ο Χριστός και απέναντι του ο αρχάγγελος Γαβριήλ σε μεγάλο μέγεθος, μια πρωτοτυπία του καλλιτέχνη προκαλώντας δέος στον επισκέπτη που εισέρχεται στον ναό. 

Ο υπόλοιπος χώρος του νάρθηκα γεμίζει με μορφές προφητών και αγίων καταλήγοντας στον Παντοκράτορα που δεσπόζει στον τρούλο μέσα σε γαλάζιο φόντο και φέρει άνοιγμα στο φωτοστέφανο. 

Τα Εισόδια της Θεοτόκου, τοποθετούνται σε σπάνια θέση πάνω από την είσοδο, μία ακόμα ένδειξη της έντονης επιρροής του καλλιτέχνη από τα βυζαντινά μνημεία και της προσπάθειάς του να τονίσει το άβατο του χώρου. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού χαρακτηρίζεται από την αυστηρότητα, που έχει να κάνει με τις αντιλήψεις περί Κρίσεως και μετάνοιας, γεγονός που παρατηρείται σε πολλά μνημεία του 16ου αιώνα.

Το Τέμπλο - Συνδρομητές του Ναού.

Το τέμπλο του ναού φέρει εικόνες που ανήκουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Διασώζει τμήματα της αρχικής κατασκευής του, όπως το ανάγλυφο επιστύλιο, που αποτελεί δείγμα τοπικού εργαστηρίου, το οποίο έδρασε και σε άλλες περιοχές της Ελασσόνας και της Αγιάς. 

Στο τέμπλο σώζεται ακόμα μία επιγραφή, στην οποία αναγράφεται η ημερομηνία 1559 που προφανώς αποτελεί ημερομηνία ανακαινίσεως του τέμπλου.

Ως συνδρομητές του ναού αναφέρονται πέντε πρόσωπα ο Μιχαήλ της Μπίλιος, ο πάτερ Δημήτριος, ο Κωνσταντίνος Επίσκοπος με την οικογένειά του, ο Ιωάννης του Καρβούνου και ο Δημήτρης του Μπούιου. 

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή ο πάτερ Δημήτριος με τον αδελφό του Μπόηκο είναι εκείνοι που φιλοτέχνησαν τον τοιχογραφικό διάκοσμο. 

Τους καλλιτέχνες αυτούς δεν θα τους ξανασυναντήσουμε σε άλλο έργο. Επειδή το έργο ανακαινίσεως και τοιχογράφησης του ναού στοίχισε πολλά χρήματα αποφασίστηκε να επισκευαστεί μόνο το κεντρικό κλίτος αφού τα πλαϊνά μέρη μάλλον είχαν κλειστεί. Οι νάρθηκες, είτε χτίστηκαν την ίδια περίοδο είτε όχι, αποκτούν θολοδομία, που τονίζεται σημαντικά από τις τοιχογραφίες. Έτσι την 1η Σεπτέμβρη του 1516 ο ναός αποκτά μία εντελώς καινούρια μορφή.

Μελετώντας το ύφος, την τεχνοτροπία και το πρόγραμμα του ναού αναγνωρίζουμε την ικανότητα του ζωγράφου πάτερ Δημήτριου στην οργάνωση, την ενσωμάτωση στοιχείων από βυζαντινά μνημεία και στο σχέδιο. 

Τις μορφές χαρακτηρίζει η συγκρατημένη κίνηση και λιτότητα στα χρώματα, στοιχεία που συνδέουν τον ναό με άλλα μνημεία του 15ου. Η έλλειψη στοιχείων δυσκολεύουν την ένταξη του καλλιτέχνη σε συγκεκριμένο εργαστήριο και τάση, ωστόσο, στην περιοχή της Ελασσόνας υπάρχουν άλλα δύο μνημεία, η Παναγία Βρυζόστι Δομενίκου και ο Άγιος Αθανάσιος Ευαγγελισμού, που παρουσιάζουν ομοιότητες και χρονολογούνται την ίδια περίοδο. Η εμφανής υιοθέτηση όμως στοιχείων παλαιότερων τάσεων στους ναούς αυτούς και η έντονη γραμμικότητα των σχεδίων τους, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι έχουν εργαστεί διαφορετικοί καλλιτέχνες.

Ο 16ος αιώνας σηματοδοτεί την απομάκρυνση από τα χαρακτηριστικά της Μακεδονικής σχολής και την επικράτηση των χαρακτηριστικών μιας νέας σχολής, της Κρητικής. 

Ο Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος αντιπροσωπεύει το μεταίχμιο των δύο τάσεων, το τελευταίο στάδιο δηλαδή εξέλιξης της Μακεδονικής, πριν την εμφάνιση των κρητικών ζωγράφων. 

Είναι γνωστό πως η έλλειψη ικανών ζωγράφων στην Βόρειο Ελλάδα εκείνη την εποχή οδήγησε στην αναζήτηση νέων καλλιτεχνών αγιογράφων, προσφύγων από την Κρήτη. Ο Βυζαντινός ναός της Δολίχης, είναι από τους ελάχιστους ναούς που σώζουν σε τέτοιο βαθμό τις απαρχές της υστεροβυζαντινής τέχνης σε μια μεταβατική περίοδο.

Το 1973 έγιναν εργασίες υποθεμελίωσης και επιδιόρθωσης των τοίχων. Σε αυτές τις εργασίες βρέθηκαν λείψανα παλαιοχριστιανικής περιόδου, στην ανατολική πλευρά, που σύμφωνα με τον καθηγητή Νίκο Νικονάνο φανερώνουν πως ο ναός αυτός είναι χτισμένος επάνω σε παλαιότερο κτίριο, πιθανότατα λουτρό. 

Οι επισκευές του ναού συνεχίστηκαν και αργότερα από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Λάρισας, με υπεύθυνο τον Λάζαρο Δεριζιώτη. 

Η τελευταία ανακαίνιση του ναού πραγματοποιήθηκε το 2002.

Η ιστορία του χωριού μετράει πάνω από 3.000 χρόνια, καθώς σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, η Δολίχη υπάρχει στην ίδια γεωγραφική θέση, με το ίδιο ακριβώς όνομα, ήδη από τη δεύτερη π.Χ. χιλιετία. 

Ορόσημο για την αρχαία Δολίχη, αποτέλεσε η συνένωσή της με τις γειτονικές «Πόλεις», Άζωρος και Πύθιον, στην αμφικτιονία «Περραιβική Τρίπολις», η οποία, σύμφωνα με τον σπουδαίο αρχαιολόγο Αρβανιτόπουλο, είναι και η πρώτη αμφικτιονία που αναπτύχθηκε στον ελληνικό χώρο. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, βρέθηκε υπό την κυριαρχία των Μακεδόνων, ενώ το 196 π.Χ. πέρασε στα χέρια των Ρωμαίων. Η παρουσία της Δολίχης συνεχίζεται και στην εποχή της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ζωντανή απόδειξη εξάλλου αποτελεί ο Βυζαντινός Ναός της Θείας Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, που κοσμεί την κεντρική πλατεία του χωριού.

Ο επισκέπτης θα συναντήσει τη Δολίχη στο 21ο χιλιόμετρο Ελασσσόνας – Κατερίνης και θα χρειαστεί 45 λεπτά από τη Λάρισα και 90 λεπτά περίπου από τη Θεσσαλονίκη. 

Πέρα από το βυζαντινό Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, θα έχει την ευκαιρία να επισκεφθεί το Βυζαντινό Αρχαιολογικό χώρο του Καστριού Δολίχης, τους δύο παλαιοχριστιανικούς ναούς, με τα υπέροχα ψηφιδωτά που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη τα τελευταία χρόνια, καθώς και το Λαογραφικό Μουσείο που λειτουργεί από το 2007. Επίσης, θα μπορέσει μέσα από μία μοναδική εμπειρία ανάβασης, να γνωρίσει το λόφο του Προφήτη Ηλία και απολαμβάνοντας τη μοναδική του θέα, να κατανοήσει τους λόγους που οδήγησαν τους αρχαίους Δολιχαίους να κτίσουν εκεί την Ακρόπολή τους. Στις παραδοσιακές ταβέρνες της περιοχής, θα έχει τη δυνατότητα να απολαύσει τα αγνά παραδοσιακά προϊόντα, ενώ στα κεντρικά καφέ θα μπορέσει να χαλαρώσει και να απολαύσει τη θέα του περιβόητου Ολύμπου.