 |
| Εικονομάχοι καλύπτουν την εικόνα του Χριστού με ασβέστη. Ψαλτήρι Χλουντόφ (περί το 830). Μόσχα, Ιστορικό Μουσείο. |
του Θάνου Δασκαλοθανάση
Με τον όρο Εικονομαχία εννοείται η μεγάλη μεταρρυθμιστική κίνηση που ξέσπασε στο Βυζαντινό Κράτος τον 8ο και 9ο αι. που από θρησκευτική εξελίχθηκε και σε πολιτική διαμάχη με επίκεντρο τη λατρεία των εικόνων. Η Εικονομαχία τελικά δίχασε τους Βυζαντινούς σε «Εικονομάχους» (επίσης, «Εικονοκλάστες») και «Εικονολάτρες» (επίσης, «Εικονόφιλους» και «Εικονόδουλους»). Η εικονομαχία άρχισε γύρω στο 726 και τελείωσε το 843 με την αναστήλωση των εικόνων, διήρκεσε δηλαδή πάνω από ένα αιώνα.
Στο Βυζάντιο η απεικονιστική τέχνη, τόσο στα ευαγγελικά κείμενα όσο και στη λατρευτική εικόνα, αναπτύχτηκε ιδιαίτερα και είχε ήδη παγιωθεί στις αρχές του 8ου αιώνα. Η γνωστή ρήση του Ιωάννη Δαμασκηνού αλλά και του πάπα Γρηγορίου Α΄ ότι << οι εικόνες είναι τα βιβλία των αγραμμάτων>> προώθησε και στήριξε τη θρησκευτική απεικόνιση. Συνεπώς παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον η εξέταση της περιόδου αυτής, η αναζήτηση των λόγων που έκαναν τους Βυζαντινούς να στραφούν εναντίον των εικόνων.
Στο Βυζάντιο η απεικονιστική τέχνη, τόσο στα ευαγγελικά κείμενα όσο και στη λατρευτική εικόνα, αναπτύχτηκε ιδιαίτερα και είχε ήδη παγιωθεί στις αρχές του 8ου αιώνα. Η γνωστή ρήση του Ιωάννη Δαμασκηνού αλλά και του πάπα Γρηγορίου Α΄ ότι << οι εικόνες είναι τα βιβλία των αγραμμάτων>> προώθησε και στήριξε τη θρησκευτική απεικόνιση. Συνεπώς παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον η εξέταση της περιόδου αυτής, η αναζήτηση των λόγων που έκαναν τους Βυζαντινούς να στραφούν εναντίον των εικόνων.
Το ιστορικό πλαίσιο
Οι Ίσαυροι αυτοκράτορες καταγόμενοι από τη Γερμανίκεια (σημερινό Καρς), θα είναι οι εμπνευστές της ανεικονικής κίνησης, της λεγόμενης <<εικονομαχίας>> που αναστάτωσε τη ζωή της αυτοκρατορίας πάνω από έναν αιώνα σε όλα τα επίπεδα, πνευματικά, οικονομικά, πολιτικά. Η έριδα χωρίζεται σε δυο περιόδους από το 730 ως το 787 και από το 815 ως το 843,
Στις αρχές του 8ου αιώνα, το Bυζάντιο αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα στα ανατολικά του σύνορα από τις αραβικές επιθέσεις αλλά και στα βόρεια από της βουλγαρικές επιθέσεις. Η εμφάνιση των Αράβων αλλά και η νέα θρησκεία του Ισλάμ αρχικά είχαν υποτιμηθεί και όσον αφορά την επιρροή τους αλλά και την επικινδυνότητά τους. Το 717 τα στρατεύματα των Θεμάτων των Ανατολικών και των Αρμενακών αναλαμβάνουν δράση και ανεβάζουν στον θρόνο τον Λέοντα Γ΄ τον Ίσαυρο. Άριστος και δυναμικός στρατιωτικός, ικανός και δίκαιος νομοθέτης, θα προσπαθήσει και όσο ένα σημείο θα επιτύχει, να μεταρρυθμίσει τη διοίκηση να περιορίσει το ρόλο της Εκκλησίας, να χτυπήσει τη δουλοπαροικία, ευνοώντας τους μικρούς καλλιεργητές ενώ παράλληλα θα οργανώσει την άμυνα της Πόλη αποκρούοντας την αραβική επίθεση του 717-718 με την χρήση και του υγρού πυρός.
Την εποχή αυτή οι σημαντικές για την αυτοκρατορία επαρχίες της Μικράς Ασίας, συνέχιζαν να δέχονται τις επιδρομές των Αράβων. Οι Βυζαντινοί αναρωτιούνταν γιατί ο Θεός που στο παρελθόν τους βοήθησε στους πολέμους τους, τώρα τους αρνιόταν τη βοήθεια και έδινε τη νίκη στους αντιπάλους. Ο Λέων, αλλά και οι στρατιωτικοί που είχαν τώρα το πάνω χέρι, θεώρησαν ότι η Θεϊκή εύνοια χάθηκε εξαιτίας της υπερβολικής λατρείας των εικόνων που έφτανε να ισοδυναμεί με την ειδωλολατρεία Ένας ακόμη λόγος για τον οποίο ο Λέων έκρινε ότι το κρίσιμο θέμα ήταν αυτό των εικόνων, ήταν η προσπάθειά του να προσελκύσει μουσουλμάνους, ιουδαίους και οπαδούς διαφόρων αιρέσεων οι οποίοι όλοι απεχθάνονταν κάθε μορφής θρησκευτική απεικόνιση. Το πιθανότερο μάλιστα είναι ότι και ο ίδιος, ως Σύρος, ήταν επηρεασμένος από την αντίληψη αυτή. Ως στρατιωτικός, θαύμαζε την οργάνωση το σθένος και το δυναμισμό των Αράβων
Με απόφασή του ζητά από τους εκκλησιαστικούς άρχοντες να αποκαθηλώσουν τις εικόνες, προκαλώντας μεγάλες αντιδράσεις και από τον πατριάρχη και από τον Πάπα. Απομακρύνεται η εικόνα του Χριστού από την Χαλκή Πύλη της Κωνσταντινούπολης, ο λαός διαμαρτύρεται, και οι εικονόφιλοι τιμωρούνται με εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών Ωστόσο στα χρόνια που ακολουθούν δεν υπάρχουν πολλές μαρτυρίες για καταστροφή εικόνων.
Ο γιος του Λέοντα, Κωνσταντίνος ο Ε’ θα επιμείνει στην ίδια πολιτική της κατάργησης των εικόνων. Μετά από μια σκληρή εμφύλια σύγκρουση με τον ειρηνόφιλο σφετεριστή του θρόνου Αρτάβασδο, όπου δεν έλειψαν οι βιαιότητες, ο Κωνσταντίνος σταθεροποιείται στο θρόνο και γίνεται παντοδύναμος. Αμέσως σχεδιάζει τη σύγκληση εκκλησιαστικής συνόδου που θα επικυρώσει τις εικονομαχικές αντιλήψεις του. Τοποθετεί λοιπόν στην ανώτερη εκκλησιαστική ιεραρχία πρόσωπα με εικονομαχικές απόψεις και ταυτόχρονα ο ίδιος επιδίδεται σε συγγραφική δραστηριότητα σε θεολογικά ζητήματα, συγγράφοντας περίπου δεκατρείς πραγματείες
Από τις 10 Φεβρουαρίου 754 ως τις 8 Αυγούστου του ίδιου χρόνου στο ανάκτορο της Ιέρειας στη μικρασιατική ακτή του Βοσπόρου συγκλήθηκε σύνοδος με συμμετοχή 338 επισκόπων, που χωρίς εξαίρεση, υποστήριξαν την εικονοκλαστική διδασκαλία, αλλά χωρίς την παρουσία εκπροσώπων των εκκλησιών Ρώμης, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων. Οι εικονόφιλοι ονόμασαν τη σύνοδο ειρωνικά «ακέφαλη σύνοδο», αλλά αυτό δεν εμπόδισε τα μέλη της να διεκδικήσουν το κύρος οικουμενικής συνόδου.
Υποστηρίχτηκε εξ αρχής το αδύνατο της απεικονίσεως του Χριστού και με τη χρήση χωρίων από την Αγία Γραφή και την πατερική γραμματεία κατέληξαν στην καταδίκη των ιερών εικόνων και της λατρείας τους με το ακόλουθο σκεπτικό: είναι ανάξιο για τα ιερά πρόσωπα να απεικονίζεται η μορφή τους σε ευτελή ύλη, η μορφή του Χριστού δεν είναι δυνατό να απεικονισθεί, εφόσον οι δύο φύσεις του είναι αμέριστες και ασύγχυτες. Υπάρχει κίνδυνος να θεωρηθεί η προσκύνηση των εικόνων αναβίωση της ειδωλολατρίας, γι’ αυτό πρέπει να αποκλεισθεί. Στις 29 Αυγούστου δημοσιεύθηκαν στην αγορά της Κωνσταντινουπόλεως οι αποφάσεις της συνόδου και άρχισαν να καταστρέφουν τις ιερές εικόνες, αντικαθιστώντας τες με διακοσμητικές παραστάσεις με ζώα και φυτά ή εικόνες του αυτοκράτορα και σκηνές από ιπποδρομίες, πολέμους και κυνήγια. Ο Σταυρός θα ήταν πια το μοναδικό σύμβολο που θα ένωνε τις δύο αντιμαχόμενες σκληρά παρατάξεις. Εικονομάχοι και εικονολάτρες χρησιμοποίησαν το σταυρό στις ευλογίες και στις προσευχές τους.
H Εκκλησία της Ρώμης δεν συμμετείχε απορρίπτοντας τις αποφάσεις της Συνόδου. Ο Πάπας θα βρει την ευκαιρία να απομακρυνθεί αλλά και να αντιδράσει και εξαιτίας προσάρτησης περιοχών της δικαιοδοσίας του στο πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Το χάσμα θα αρχίσει να διευρύνεται...
Ακλούθησαν διωγμοί, διαπομπεύσεις καταδίκες και θανατώσεις. Στο επίκεντρο των διωγμών βρέθηκαν τα μοναστήρια και οι μοναχοί. Σε αρκετές περιπτώσεις η χλιδάτη ζωή των μοναχών, η εγκατάλειψη του πνευματικού τους ρόλου και η συνεχής ανάμιξή τους στις κοσμικές υποθέσεις προκαλούσαν την κοινωνία. Ονομαστές μονές, όπως του Δαλμάτου, μετατράπηκαν σε στρατώνες ή δημόσιους καταυλισμούς, άλλες ερειπώθηκαν και οι περιουσία τους περιήλθε στο κράτος. Οι μοναχοί υπέστησαν εξευτελισμούς, κυρώσεις, εξορίες. Σε πολλές περιπτώσεις διαπομπεύτηκαν, όπως όταν υποχρεώθηκαν να παρελάσουν στον κατάμεστο Ιππόδρομο στην Κωνσταντινούπολη κρατώντας από το χέρι ο καθένας μια μοναχή, καθώς υβρίζονταν από τους θεατές στις κερκίδες.
Οι στρατιωτικές επιτυχίες σε βάρος των εχθρών της αυτοκρατορίας ανέβαζαν το γόητρο των στρατιωτικών και συνέδεαν τις νίκες με την εικονομαχική πολιτική. Το 750 ο Κωνσταντίνος ο Ε΄ πεθαίνει, στο θρόνο ανεβαίνει ο Λέοντας ο Δ΄ που θα παντρευτεί μια νύφη από την Αθήνα την Ειρήνη. Η γυναίκα αυτή, θα είναι η πρώτη από τις τρεις συνολικά γυναίκες που θα ανατρέψουν την κατάσταση...
Παραθέματα από πηγές
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και η έναρξη της εικονομαχίας
Οι Ίσαυροι αυτοκράτορες καταγόμενοι από τη Γερμανίκεια (σημερινό Καρς), θα είναι οι εμπνευστές της ανεικονικής κίνησης, της λεγόμενης <<εικονομαχίας>> που αναστάτωσε τη ζωή της αυτοκρατορίας πάνω από έναν αιώνα σε όλα τα επίπεδα, πνευματικά, οικονομικά, πολιτικά. Η έριδα χωρίζεται σε δυο περιόδους από το 730 ως το 787 και από το 815 ως το 843,
Στις αρχές του 8ου αιώνα, το Bυζάντιο αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα στα ανατολικά του σύνορα από τις αραβικές επιθέσεις αλλά και στα βόρεια από της βουλγαρικές επιθέσεις. Η εμφάνιση των Αράβων αλλά και η νέα θρησκεία του Ισλάμ αρχικά είχαν υποτιμηθεί και όσον αφορά την επιρροή τους αλλά και την επικινδυνότητά τους. Το 717 τα στρατεύματα των Θεμάτων των Ανατολικών και των Αρμενακών αναλαμβάνουν δράση και ανεβάζουν στον θρόνο τον Λέοντα Γ΄ τον Ίσαυρο. Άριστος και δυναμικός στρατιωτικός, ικανός και δίκαιος νομοθέτης, θα προσπαθήσει και όσο ένα σημείο θα επιτύχει, να μεταρρυθμίσει τη διοίκηση να περιορίσει το ρόλο της Εκκλησίας, να χτυπήσει τη δουλοπαροικία, ευνοώντας τους μικρούς καλλιεργητές ενώ παράλληλα θα οργανώσει την άμυνα της Πόλη αποκρούοντας την αραβική επίθεση του 717-718 με την χρήση και του υγρού πυρός.
Την εποχή αυτή οι σημαντικές για την αυτοκρατορία επαρχίες της Μικράς Ασίας, συνέχιζαν να δέχονται τις επιδρομές των Αράβων. Οι Βυζαντινοί αναρωτιούνταν γιατί ο Θεός που στο παρελθόν τους βοήθησε στους πολέμους τους, τώρα τους αρνιόταν τη βοήθεια και έδινε τη νίκη στους αντιπάλους. Ο Λέων, αλλά και οι στρατιωτικοί που είχαν τώρα το πάνω χέρι, θεώρησαν ότι η Θεϊκή εύνοια χάθηκε εξαιτίας της υπερβολικής λατρείας των εικόνων που έφτανε να ισοδυναμεί με την ειδωλολατρεία Ένας ακόμη λόγος για τον οποίο ο Λέων έκρινε ότι το κρίσιμο θέμα ήταν αυτό των εικόνων, ήταν η προσπάθειά του να προσελκύσει μουσουλμάνους, ιουδαίους και οπαδούς διαφόρων αιρέσεων οι οποίοι όλοι απεχθάνονταν κάθε μορφής θρησκευτική απεικόνιση. Το πιθανότερο μάλιστα είναι ότι και ο ίδιος, ως Σύρος, ήταν επηρεασμένος από την αντίληψη αυτή. Ως στρατιωτικός, θαύμαζε την οργάνωση το σθένος και το δυναμισμό των Αράβων
Με απόφασή του ζητά από τους εκκλησιαστικούς άρχοντες να αποκαθηλώσουν τις εικόνες, προκαλώντας μεγάλες αντιδράσεις και από τον πατριάρχη και από τον Πάπα. Απομακρύνεται η εικόνα του Χριστού από την Χαλκή Πύλη της Κωνσταντινούπολης, ο λαός διαμαρτύρεται, και οι εικονόφιλοι τιμωρούνται με εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών Ωστόσο στα χρόνια που ακολουθούν δεν υπάρχουν πολλές μαρτυρίες για καταστροφή εικόνων.
Ο γιος του Λέοντα, Κωνσταντίνος ο Ε’ θα επιμείνει στην ίδια πολιτική της κατάργησης των εικόνων. Μετά από μια σκληρή εμφύλια σύγκρουση με τον ειρηνόφιλο σφετεριστή του θρόνου Αρτάβασδο, όπου δεν έλειψαν οι βιαιότητες, ο Κωνσταντίνος σταθεροποιείται στο θρόνο και γίνεται παντοδύναμος. Αμέσως σχεδιάζει τη σύγκληση εκκλησιαστικής συνόδου που θα επικυρώσει τις εικονομαχικές αντιλήψεις του. Τοποθετεί λοιπόν στην ανώτερη εκκλησιαστική ιεραρχία πρόσωπα με εικονομαχικές απόψεις και ταυτόχρονα ο ίδιος επιδίδεται σε συγγραφική δραστηριότητα σε θεολογικά ζητήματα, συγγράφοντας περίπου δεκατρείς πραγματείες
Από τις 10 Φεβρουαρίου 754 ως τις 8 Αυγούστου του ίδιου χρόνου στο ανάκτορο της Ιέρειας στη μικρασιατική ακτή του Βοσπόρου συγκλήθηκε σύνοδος με συμμετοχή 338 επισκόπων, που χωρίς εξαίρεση, υποστήριξαν την εικονοκλαστική διδασκαλία, αλλά χωρίς την παρουσία εκπροσώπων των εκκλησιών Ρώμης, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων. Οι εικονόφιλοι ονόμασαν τη σύνοδο ειρωνικά «ακέφαλη σύνοδο», αλλά αυτό δεν εμπόδισε τα μέλη της να διεκδικήσουν το κύρος οικουμενικής συνόδου.
Υποστηρίχτηκε εξ αρχής το αδύνατο της απεικονίσεως του Χριστού και με τη χρήση χωρίων από την Αγία Γραφή και την πατερική γραμματεία κατέληξαν στην καταδίκη των ιερών εικόνων και της λατρείας τους με το ακόλουθο σκεπτικό: είναι ανάξιο για τα ιερά πρόσωπα να απεικονίζεται η μορφή τους σε ευτελή ύλη, η μορφή του Χριστού δεν είναι δυνατό να απεικονισθεί, εφόσον οι δύο φύσεις του είναι αμέριστες και ασύγχυτες. Υπάρχει κίνδυνος να θεωρηθεί η προσκύνηση των εικόνων αναβίωση της ειδωλολατρίας, γι’ αυτό πρέπει να αποκλεισθεί. Στις 29 Αυγούστου δημοσιεύθηκαν στην αγορά της Κωνσταντινουπόλεως οι αποφάσεις της συνόδου και άρχισαν να καταστρέφουν τις ιερές εικόνες, αντικαθιστώντας τες με διακοσμητικές παραστάσεις με ζώα και φυτά ή εικόνες του αυτοκράτορα και σκηνές από ιπποδρομίες, πολέμους και κυνήγια. Ο Σταυρός θα ήταν πια το μοναδικό σύμβολο που θα ένωνε τις δύο αντιμαχόμενες σκληρά παρατάξεις. Εικονομάχοι και εικονολάτρες χρησιμοποίησαν το σταυρό στις ευλογίες και στις προσευχές τους.
H Εκκλησία της Ρώμης δεν συμμετείχε απορρίπτοντας τις αποφάσεις της Συνόδου. Ο Πάπας θα βρει την ευκαιρία να απομακρυνθεί αλλά και να αντιδράσει και εξαιτίας προσάρτησης περιοχών της δικαιοδοσίας του στο πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Το χάσμα θα αρχίσει να διευρύνεται...
Ακλούθησαν διωγμοί, διαπομπεύσεις καταδίκες και θανατώσεις. Στο επίκεντρο των διωγμών βρέθηκαν τα μοναστήρια και οι μοναχοί. Σε αρκετές περιπτώσεις η χλιδάτη ζωή των μοναχών, η εγκατάλειψη του πνευματικού τους ρόλου και η συνεχής ανάμιξή τους στις κοσμικές υποθέσεις προκαλούσαν την κοινωνία. Ονομαστές μονές, όπως του Δαλμάτου, μετατράπηκαν σε στρατώνες ή δημόσιους καταυλισμούς, άλλες ερειπώθηκαν και οι περιουσία τους περιήλθε στο κράτος. Οι μοναχοί υπέστησαν εξευτελισμούς, κυρώσεις, εξορίες. Σε πολλές περιπτώσεις διαπομπεύτηκαν, όπως όταν υποχρεώθηκαν να παρελάσουν στον κατάμεστο Ιππόδρομο στην Κωνσταντινούπολη κρατώντας από το χέρι ο καθένας μια μοναχή, καθώς υβρίζονταν από τους θεατές στις κερκίδες.
Οι στρατιωτικές επιτυχίες σε βάρος των εχθρών της αυτοκρατορίας ανέβαζαν το γόητρο των στρατιωτικών και συνέδεαν τις νίκες με την εικονομαχική πολιτική. Το 750 ο Κωνσταντίνος ο Ε΄ πεθαίνει, στο θρόνο ανεβαίνει ο Λέοντας ο Δ΄ που θα παντρευτεί μια νύφη από την Αθήνα την Ειρήνη. Η γυναίκα αυτή, θα είναι η πρώτη από τις τρεις συνολικά γυναίκες που θα ανατρέψουν την κατάσταση...
Παραθέματα από πηγές
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και η έναρξη της εικονομαχίας
Τον ίδιο χρόνο (726), το καλοκαίρι, ανέβρασε η θάλασσα και
σαν από καμίνι σηκώθηκε ατμός από το βυθό ανάμεσα στη Θήρα και τη Θηρασία .
Αυτό κράτησε κάμποσες μέρες. Στο μέσο αυτό της φοβερή φωτιάς σχηματίστηκε ένα
νέο νησί που συνενώθηκε με το νησί Ιερά. Όπως η Θήρα και η Θηρασία, έτσι και το
νεοσχημάτιστο νησί όφειλε τη γένεσή του στην έκρηξη του ηφαιστείου και
δημιουργήθηκε στη διάρκεια της βασιλείας του αντίχριστου Λέοντος.
Ο αυτοκράτορας
εξήγησε αυτό το σημάδι της θείας οργής εναντίον του με τρόπο ευνοϊκό για τον
εαυτό του και σήκωσε ακόμη πιο αναίσχυντο πόλεμο εναντίον των αγίων και σεπτών
εικόνων. Και ο λαός της Βασιλεύουσας εξαιτίας της απέραντης λύπης του για τις
καινοφανείς διδασκαλίες προσπάθησε να επιτεθεί και να σκοτώσει τους στρατιώτες
του αυτόκράτορα που καθαίρεσαν την εικόνα του Χριστού στη Χαλκή Πύλη. Και τότε
πολλοί από αυτούς τιμωρήθηκαν για την ευσέβειά τους με ακρωτηριασμούς,μαστιγώσεις,
εξορίες και πρόστιμα και ιδιαίτερα οι αριστοκράτες και επιφανείς.
Θεοφάνης, Χρονογραφία
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου