Τοπογραφία της Κωνσταντινούπολης-- Παναγία Μουχλιώτισσα

 

           Ο ναός της Παναγίας Μουχλιώτισσας είναι γνωστός και με τα ονόματα Θεοτόκος Παναγιώτισσα, Θεοτόκος των Μαγουλίων, Παναγία των Μογγόλων, Θεοτόκος του Μουχλίου, Παναγία Μουχλιώτισσα και στα τουρκικά Kanlı Kilise (η ματωμένη εκκλησία). Υπάρχει η άποψη ότι το προσωνύμιο Μουχλιώτισσα προέρχεται από τη μεσαιωνική πόλη Μουχλίον της Αρκαδίας, οι κάτοικοι της οποίας εγκαταστάθηκαν το 1242 στη συνοικία Φανάρι. Το πιο πιθανό είναι πως πρόκειται για την απόδοση στα ελληνικά της σλαβικής λέξης Mogyla (Μογγολία) και αναφέρεται στη σχέση της εκκλησίας με την Μαρία Παλαιολογίνα που στάλθηκε νύφη στη Μογγολία.Ο προσδιορισμός «ματωμένη» (από την τουρκική ονομασία) οφείλεται είτε στο εξωτερικό κόκκινο χρώμα του ναού είτε στη «ματωμένη» ιστορία της Μαρίας Παλαιολογίνας, κόρης του Μιχαήλ Η΄ (1261 -1282), που τον ανακαίνισε.Ο ναός βρίσκεται στον πέμπτο λόφο της Κωνσταντινούπολης, στo Φανάρι, κοντά στο Ορθόδοξο Πατριαρχείο και στο μετόχι του Πανάγιου Τάφου, μεταξύ της Μεγάλης του Γένους Σχολής και του Ιωακείμειου Παρθεναγωγείου. Ο ναός συνεχίζει να χρησιμοποιείται έως σήμερα ως χριστιανικός ναός

        Στο χώρο αυτό αναφέρεται, ήδη από τον 7ο αιώνα, η ύπαρξη γυναικείας μονής, της Αγίας Ευστολίας, που ιδρύθηκε από τις κόρες του αυτοκράτορα Μαυρικίου (582-602) Σώπατρα και Ευστολία. Τον 11ο αιώνα μαρτυρείται η ύπαρξη ανδρικής μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου των Παναγίου. Η μονή ανακαινίστηκε το 1261 από τον πεθερό του Γεωργίου Ακροπολίτη, τον Ισαάκιο Δούκα, θείο του Μιχαήλ Η΄, ή κατά άλλους από τον ίδιο τον Ακροπολίτη.

       Στη συνέχεια, η Μαρία Παλαιολογίνα, μεταξύ των ετών 1282 και 1285, ανακαίνισε εκ νέου τον υπάρχοντα ναό, του πρόσθεσε νάρθηκα και επανίδρυσε τη μονή, αυτή τη φορά γυναικεία. Η Μαρία το 1265 πήγε στην Περσία για να παντρευτεί το μεγάλο χάνο των Μογγόλων Hulagu, επικυρώνοντας έτσι συμφωνία του πατέρα της, του Μιχαήλ Η΄, με τους Μογγόλους. Καθώς αυτός πέθανε προτού η Μαρία φτάσει, παντρεύτηκε τελικά το γιο του, τον Abaga. Έμεινε εκεί 15 χρόνια και σ’ αυτήν οφείλεται ο εκχριστιανισμός του συζύγου της και αρκετών αξιωματούχων της Αυλής. Γι’ αυτό είναι γνωστή και ως Κυρία ή Δέσποινα των Μογγόλων. Επιστρέφοντας στην Πόλη, αγόρασε ολόκληρη την περιοχή με τους αμπελώνες και τα οικήματα, ανακαίνισε ορισμένα κτήρια έκτισε κι άλλα και οργάνωσε γυναίκεια μονή. Αφιέρωσε σ᾽ αυτὴ κειμήλια, πολύτιμα σκεύη, βιβλία, κτήματα στην Κωνσταντινούπολη καὶ τη Ραιδεστὸ και ξόδεψε όλη της την περιούσια. Στη μονή έμεναν 33 μοναχές, αλλά και η ίδια η Παλαιολογίνα στο τέλος της ζωής της.

        Μετά την Άλωση η μονή του Μουχλίου πιθανότατα καταστράφηκε. Ο ναός ωστόσο διατηρήθηκε και, μαζί με μερικά οικήματα και οικόπεδα της περιοχής, κατά την παράδοση δόθηκε στον αρχιτέκτονα Χριστόδουλο από το Μωάμεθ Β΄ ως αμοιβή για την ανέγερση από εκείνον του τεμένους του Fatih Camii στη θέση του ναού των Αγίων Αποστόλων, το 1471. Έτσι ο ναός, λειτουργώντας πλέον ως ενοριακός και όχι ως μοναστικός, αποτέλεσε τη μόνη βυζαντινή εκκλησία της πόλης που παρέμεινε χριστιανική στη χρήση της. Το φιρμάνι του Μωάμεθ Β΄ καθώς και άλλων σουλτάνων που επικύρωναν και επιβεβαίωναν το ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς της Μουχλιώτισσας είχε ιστορηθεί κατά τους Νεότερους χρόνους στο εσωτερικό του ναού.

        Στη σημερινή της κατάσταση, η Μουχλιώτισσα έχει ακανόνιστη κάτοψη εξαιτίας της επέκτασης που έγινε κατά το 18ου αιώνα. Ο αρχικός ναός ήταν τρουλαίος τετράκογχος. Οι γωνίες του κεντρικού τρουλαίου τετραγώνου ορίζονταν με κίονες ύψους περίπου 3 μ., οι οποίοι έφεραν κορινθιακά κιονόκρανα του 5ου αιώνα, σε δεύτερη χρήση. Από τον αρχικό βυζαντινό ναό έχουν διατηρηθεί ο κύριος τρουλαίος χώρος της εκκλησίας, οι δύο από τις αρχικές κόγχες και τα δύο τρίτα του τριμερούς νάρθηκα.

        Ο τρούλος είναι εσωτερικά οκτάπλευρος, πτυχωτός, με οκτώ αρχικά μονόλοβα παράθυρα και ύψος 13,60 μ. Μεταξύ των τόξων του μετώπου και των σφαιρικών τριγώνων παρεμβάλλονται τόξα ή υποτυπώδεις καμάρες. Εξωτερικά, το τύμπανο του τρούλου ήταν κυλινδρικό και η στέγαση κωνική. Η εξωτερική όψη του τυμπάνου διαμορφώνεται με οκτώ ελαφρώς προεξέχοντα τόξα, που πλαισιώνουν τα παράθυρα και εναλλάσσονται με οκτώ μικρότερα τυφλά τόξα.

        Ο αρχιτεκτονικός τύπος της Μουχλιώτισσας είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων, αφενός επειδή σπανίζει στην περιοχή της πρωτεύουσας (το μόνο άλλο παράδειγμα είναι ο ναός της Καμαριώτισσας στη νησίδα της Χάλκης) αφετέρου γιατί παρουσιάζει τη μοναδική παραλλαγή με κογχάρια και κίονες γύρω από τον κεντρικό τρουλαίο χώρο. Ωστόσο, παρά τη σπανιότητά τους στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης, οι τετράκογχοι ναοί αποτελούν έναν από τους πρωιμότερους (ήδη από τον 6ο αιώνα) και διαχρονικότερους τύπους της βυζαντινής ναοδομίας.

       Σύμφωνα με μια αναφορά από τον ύστερο 13ο αιώνα, η εκκλησία αγιογραφήθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα από το Μόδεστο. Τα μόνα ίχνη τοιχογραφιών που σώζονται σήμερα, από παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας στον ανατολικό τοίχο της επέκτασης, είναι έργα μεταβυζαντινού ζωγράφου. Οι τοιχογραφίες αυτές διατηρούνταν κάτω από το επίχρισμα μέχρι το 1899, αλλά καταστράφηκαν σε επισκευές του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Σώζονται επίσης η ψηφιδωτή εικόνα της Παναγίας της Μουχλιώτισσας (τέλη 13ου-αρχές 14ου αιώνα), και τέσσερις εικόνες της Μεταβυζαντινής περιόδου: Η αγία Παρασκευή, η αγία Ευφημία, οι Τρεις Ιεράρχες και οι Άγιοι Θεόδωροι. Το τέμπλο, ο δεσποτικός θρόνος στα νότια και ο άμβωνας στα βορειοανατολικά είναι ξυλόγλυπτα και κοσμούνται με ανάγλυφα φυτικά μοτίβα. Οι εικόνες στην κάτω ζώνη του εικονοστασίου φέρουν ασημένιες επενδύσεις και χρονολογούνται το 1884.
         Η Παναγία η Μουχλιώτισσα είναι ουσιαστικά η μόνη βυζαντινή εκκλησία που δε μετατράπηκε σε τζαμί. Η άλλη είναι η Αγία Ειρήνη που χρησιμοποιείται ως μουσείο και συναυλιακός χώρος.