Tοπογραφία Κωνσταντινούπολης: Το παλάτι των Βλαχερνών

του Θάνου Δασκαλοθανάση

               Οι Βλαχέρνες (Βλαχέρναι) ήταν προάστιο της Κωνσταντινούπολης. Αρχικά η περιοχή ήταν εκτός των πρώτων τειχών της πόλης, όμως το 627 τα Θεοδοσιανά τείχη ενσωμάτωσαν τις Βλαχέρνες στο κύριο σώμα της Κωνσταντινούπολης. Τον 11ο αιώνα ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Α' Κομνηνός δημιούργησε το ανάκτορο των Βλαχερνών, το οποίο υπήρξε η μόνιμη κατοικία των Αυτοκρατόρων από το 1081 ως το 1453. Παρόλα αυτά το Μέγα Παλάτιο συνέχιζε να χρησιμοποιείται για επίσημες τελετές.
               Tο συγκρότημα των ανακτόρων των Βλαχερνών είναι πολύ μεταγενέστερο από εκείνο του Μεγάλου Παλατίου. O Μανουήλ Κομνηνός (1143-1180) αποφάσισε να επεκτείνει και να μεγαλώσει το ανάκτορο, μεταφέρoντας την αυτοκρατορική κατοικία στην άλλη άκρη της Πόλης, στον λόφο των Βλαχερνών, δίπλα στα τείχη. O επισκέπτης της υποβαθμισμένης σήμερα περιοχής, δεν μπορεί να εκτιμήσει τους λόγους της ανέγερσης του πολυτελέστατου κτίσματος. Την εποχή όμως που χτίστηκε πάνω στον ψηλότερο από τους Επτά λόφους, χωρίς κανένα εμπόδιο μπροστά του, για αυτό και ονομαζόταν <<Υψηλόν Παλάτιον>>, προσέφερε στους ενοίκους του ανεμπόδιστη πολλαπλή θέα του Κερατίου, της απέναντι ακτής της Περαίας, των εξοχών πέρα από τα θεοδοσιανά τείχη και της Κωνσταντινούπολης, μέχρι τη θάλασσα του Μαρμαρά, πέρα στον ορίζοντα.
               Το ανάκτορο των Βλαχερνών βρισκόταν μακριά από τον συνωστισμό των αγορών της Πόλης και κυρίως τον Ιππόδρομο και τον όχλο του, προσφέροντας έτσι στον αυτοκράτορα απομόνωση και ασφάλεια από πιθανούς λαϊκούς ξεσηκωμούς και από τις θανατηφόρες επιδημίες που συχνά τότε μάστιζαν τις πόλεις.
               Το πολυτελέστατο κτίσμα  ήταν ένα συγκρότημα κτιρίων. Οι ξένοι επισκέπτες που έμπαιναν στο παλάτι έμεναν με ανοιχτό το στόμα βλέποντας τέτοιο πλούτο και χλιδή.

                 
                   Το ανάκτορο των Βλαχερνών κυριολεκτικά ισοπεδώθηκε από τους Σταυροφόρους.
                  Τις Βλαχέρνες τις βρήκαν σε κακό χάλι οι Παλαιολόγοι, όταν απελευθέρωσαν την Πόλη το 1261. Τις ανακαίνισαν, και εδώ διανυκτέρευσε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος Δραγάσης, τη νύκτα πριν από την Άλωση. Τις Βλαχέρνες τις κατέστρεψαν οι Οθωμανοί τα πρώτα χρόνια της εξουσίας τους.
                  Ο επισκέπτης της περιοχής σήμερα, περπατώντας κατά μήκος των τειχών στον Κεράτιο, θα συναντήσει τα ερείπια του παλατιού των Βλαχερνών. Σε αυτά περιλαμβάνονται ένας πύργος, γνωστός ως φυλακή του Ανεμά, ένας άλλος πύργος, γνωστός ως Πύργος του Ισαάκ Αγγέλου. Το κτιριακό συγκρότημα του παλατιού περιλάμβανε κρήνες και πολλές εκκλησιές μεταξύ των οποίων την Παναγία των Βλαχερνών,ενώ δίπλα, σε άμεση γειτνίαση, υπήρχε το παλάτι του Πορφυρογέννητου, ένα μέρος του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα. Σε όλα αυτά θα αναφερθούμε σε επόμενο αφιέρωμα.

Ο Πύργος του Ισαάκ Αγγέλου, ότι απόμεινε από το συγκρότημα των ανακτόρων των Βλαχερνών

Το παλάτι των Βλαχερνών, Παραθέματα

             Σ΄ αυτό το μέρος [εκεί όπου συναντιούνται τα χερσαία τείχη της πόλης με τον Κεράτιο] το παλάτι των Βλαχερνών, αν και θεμελιωμένο σε χαμηλό τόπο, διακρίνεται για την εξαιρετική του κατασκευή και την κομφότητά του, και λόγω όσων το περιτριγυρίζουν από τρεις πλευρές χαρίζει σε όσους το κατοικούν τηντριπλή ευχαρίστηση να έχουν θέα προς τη θάλασσα, τα λιβάδια και την πόλη. Το εξωτερικό του σχεδόν δεν έχει ταίρι στην ομορφιά, αλλά το εσωτερικό του ξεπερνά οτιδήποτε μπορώ να πω γι’ αυτό.
            Παντού έχει λεπτοδουλεμένη διακόσμηση με χρυσάφι και μεγάλη ποικιλία χρωμάτων, και το πάτωμα είναιμαρμάρινο, στωμένο με μαεστρία απότους τεχνίτες, τόσο που δεν ξέρω αν η εξαίρετη τέχνη ή τα τόσο πολύτιμα υλικά του προσδίδουν περισσότερη ομορφιά ή αξία.

Odo του Deuil, De profectione Ludovici VII in orientem,
Αγγλ. Μτφ. V. G. Berry (1948, anat. 1965) 65
μτφρ: Δημήτρης Τσουγκαράκης
Το απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο των A.P. Kazhdan/Ann Wharton Epstein,
«Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα», ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997

Θεατρικές παραστάσεις στο παλάτι των Βλαχερνών (1200 μ.Χ.)

              Η εποχή που έγιναν οι γάμοι πλησίαζε τις Απόκριες, και ο συμπέθερος αυτοκράτορας (Αλέξιος Γ΄) δεν ήταν πρόθυμος να παρακολουθήσει αγώνες αρματοδρόμων, αλλά οι νεόνυμφοι επέμεναν ζητώντας θεάματα. Τότε ο αυτοκράτορας, βρίσκοντας μια μέση λύση με τους γαμπρούς του, δεν πήγε ούτε στο παλάτι ούτε στον Ιππόδρομο, αλλά σχεδίασε παράσταση στο παλάτι των Βλαχερνών, όπου διέταξε να μεταφερθούν οι ιππικοί αγώνες. Έτσι λοιπόν, οι φυσούνες των πολυαύλων οργάνων στήθηκαν στην αυλή σαν κορύνες, κι ένας ευνούχος μασκαρεύτηκε σε έπαρχο της πόλης – το όνομά του θα το παραλείψω, αλλά ήταν ένας πάμπλουτος, που κατείχε υψηλότατο αξίωμα και ανήκε στους αυλικούς. Αυτός, λοιπόν, αφού ζώστηκε διαμπερώς ένα πλέγμα από λυγαριές, που στην καθομιλουμένη λέγεται ξύλινο γαϊδούρι, σκεπασμένο με ένα σκέπασμα χρυσοστολισμένο, μπήκε στο αυτοσχέδιο θέατρο. Και φαινόταν ο ίδιος και σαν μεγαλοπρεπής αναβάτης αλλά και σαν άλογο που έκανε προποδισμούς και χρεμέτιζε. Ύστερα από λίγο πάλι, όπως παλιά οι ηθοποιοί των δραμάτων, έβγαλε τη στολή του καβαλάρη επάρχου και άρχισε να παριστάνει τον μαππάριο (τον αφέτη του αγώνα). Κι αυτοί που παρίσταναν τους δρομείς δεν ήταν τίποτε αγοραίοι ή του δρόμου, αλλά νεαροί αριστοκράτες, που μόλις έβγαζαν γένια. Παρακολουθούσαν λοιπόν αυτά τα θεατρικά και αστεία παιχνίδια ο αυτοκράτορας και η αυτοκράτειρα, οι επίσημοι συγγενείς τους και οι στενοί τους ακόλουθοι, ενώ σε όλους τους άλλους είχε απαγορευτεί η είσοδος. Καθώς έφτανε η ώρα που θα έτρεχαν αυτοί που θα έπαιρναν μέρος στον αγώνα, ο ευνούχος που παρίστανε τον μαππάριο ήρθε στη μέση, γύμνωσε τα μπράτσα του, έβαλε στο κεφάλι του μιάν ασημένια κούπα και κάλεσε τρεις φορές τους νεαρούς να αγωνιστούν. Ένας νεαρός ευγενής, που κατείχε σπουδαίο τίτλο, στεκόταν πίσω του και τον χτυπούσε πλαταγιαστά με την πατούσα στον πισινό και τα μεριά του κάθε που εκείνος έσκυβε για να δώσει το σύνθημα της εκκίνησης.

Νικήτας Χωνιάτης, Χρονογραφία, 508-9
μτφρ: Ανδρέας Παππάς, Δημήτρης Τσουγκαράκης
A.P. Kazhdan/Ann Wharton Epstein, «Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα»,
ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997,

             Ο ιστορικός A.P. Kazhdan/Ann Wharton Epstein στο έργο του «Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα» περιγράφει το παλάτι των Βλαχερνών:


                  <<Αυτός ο βασιλιάς Εμμανουήλ [Μανουήλ Α΄ Κομνηνός] έχτισε ένα μεγάλο παλάτι ως έδρα της κυβέρνησής του πάνω στην παραλία, εκτός από τα παλάτια που είχε χτίσει ο πατέρας του, και το ονόμασε Βλαχέρνες. Τις κολόνες και τους τοίχους του τα επένδυσε με χρυσάφι και ασήμι, και πάνω τους σκάλισε εικόνες με μάχες που έγιναν πριν από την εποχή του αλλά και με μάχες δικές του. Έστησε επίσης ένα θρόνο, ώστε αυτός να κάθεται αποκάτω. Ήταν γεμάτο πετράδια ανυπολόγιστης αξίας, και τη νύχτα δεν χρειάζονταν φώτα, γιατί όλοι μπορούσαν να δουν από το φως που έβγαζαν τα πετράδια>>.