Ανδρέας Φούλιας
Θεολόγος-Βυζαντινολόγος
Το χωριό και ο ναός
Ο ναός της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο Κίτι της Λάρνακας, είναι ένα σημαντικό μνημείο, γνωστό όχι μόνο στην Κύπρο αλλά και στο εξωτερικό λόγω κυρίως του σημαντικού προεικονομαχικού ψηφιδωτού που κοσμεί το τεταρτοσφαίριο της αψίδας.
Το χωριό Κίτι βρίσκεται στη νότια πλευρά της Κύπρου, 12 χμ περίπου νοτιοδυτικά της πόλης της Λάρνακας και του αρχαίου Κιτίου. Η πρώτη γραπτή αναφορά για το παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό έγινε από τον αξιόπιστο και παρατηρητικό Ρώσο μοναχό και περιηγητή Βασίλειο Μπάρσκυ, ο οποίος επισκέφθηκε το χωριό το 1736. Ο Μπάρσκυ αναφέρει επίσης ότι το χωριό ήταν κάποτε έδρα επισκόπου. Αυτή η αναφορά είναι πολύ πιθανόν να συνδέεται με τον απόηχο ιστορικών γεγονότων, τα οποία έχουν σχέση με τη μεταφορά της επισκοπής Κιτίου για κάποια χρονική περίοδο, από το αρχαίο Κίτιο στο εύφορο χωριό, διατηρώντας έτσι το όνομα του αρχαίου βασιλείου, στην ονομασία του. Η εκδοχή αυτή περί μετακίνησης των κατοίκων ενισχύεται και από την τοπική λαϊκή παράδοση, όπως θα δούμε πιο κάτω.
Ο σημερινός ναός της Παναγίας της Αγγελόκτιστης είναι ρυθμού εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο, κτίσμα του 11ου αι., που οικοδομήθηκε πάνω στα ερείπια τρίκλιτης ξυλόστεγης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου αι. Από τη βασιλική αυτή σώθηκαν και ενσωματώθηκαν στο σημερινό ναό, το σύνθρονο (χώρος όπου κάθονταν ο επίσκοπος και οι κληρικοί) πίσω από την Αγία Τράπεζα, η αψίδα όπου και το ψηφιδωτό με την Θεοτόκο, τμήματα από τις κόγχες των παραβημάτων καθώς και κάποια αρχιτεκτονικά μέλη. Η κόγχη του ιερού ήταν αρχικά αδιακόσμητη, ενώ μετά από κάποια επισκευή τον 6ο αι. πρέπει να κατασκευάστηκε το ψηφιδωτό με την Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα και τους σεβίζοντες αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ.
Το χωριό Κίτι βρίσκεται στη νότια πλευρά της Κύπρου, 12 χμ περίπου νοτιοδυτικά της πόλης της Λάρνακας και του αρχαίου Κιτίου. Η πρώτη γραπτή αναφορά για το παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό έγινε από τον αξιόπιστο και παρατηρητικό Ρώσο μοναχό και περιηγητή Βασίλειο Μπάρσκυ, ο οποίος επισκέφθηκε το χωριό το 1736. Ο Μπάρσκυ αναφέρει επίσης ότι το χωριό ήταν κάποτε έδρα επισκόπου. Αυτή η αναφορά είναι πολύ πιθανόν να συνδέεται με τον απόηχο ιστορικών γεγονότων, τα οποία έχουν σχέση με τη μεταφορά της επισκοπής Κιτίου για κάποια χρονική περίοδο, από το αρχαίο Κίτιο στο εύφορο χωριό, διατηρώντας έτσι το όνομα του αρχαίου βασιλείου, στην ονομασία του. Η εκδοχή αυτή περί μετακίνησης των κατοίκων ενισχύεται και από την τοπική λαϊκή παράδοση, όπως θα δούμε πιο κάτω.
Ο σημερινός ναός της Παναγίας της Αγγελόκτιστης είναι ρυθμού εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο, κτίσμα του 11ου αι., που οικοδομήθηκε πάνω στα ερείπια τρίκλιτης ξυλόστεγης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου αι. Από τη βασιλική αυτή σώθηκαν και ενσωματώθηκαν στο σημερινό ναό, το σύνθρονο (χώρος όπου κάθονταν ο επίσκοπος και οι κληρικοί) πίσω από την Αγία Τράπεζα, η αψίδα όπου και το ψηφιδωτό με την Θεοτόκο, τμήματα από τις κόγχες των παραβημάτων καθώς και κάποια αρχιτεκτονικά μέλη. Η κόγχη του ιερού ήταν αρχικά αδιακόσμητη, ενώ μετά από κάποια επισκευή τον 6ο αι. πρέπει να κατασκευάστηκε το ψηφιδωτό με την Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα και τους σεβίζοντες αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ.
Με την πάροδο του χρόνου ο ναός υπέστη αλλαγές και προσθήκες. Τον 12ο -13ο αι. στα βόρεια του ναού κτίστηκε το μικρό, πιθανότατα ταφικό παρεκκλήσι των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού, ενώ γύρω στο 1300 κτίστηκε στη νότια πλευρά το λατινικό παρεκκλήσι και αυτό κοιμητηριακού χαρακτήρα. Τον 19ο αι. ο δυτικός τοίχος καθαιρέθηκε και έγινε επέκταση προς την πλευρά αυτή του ναού. Κατά την δεκαετία 1950-1960, έγιναν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης του ναού και των προσκτισμάτων του. Το 1955 το Τμήμα Αρχαιοτήτων κατεδάφισε το ψηλό κωδωνοστάσιο, που κτίστηκε στις αρχές του 20ου αι. και το οποίο βρισκόταν στη νοτιοανατολική πλευρά του λατινικού παρεκκλησίου, για να κτιστεί άλλο μικρότερο και ελαφρύτερο στη νότια είσοδό του, γοτθικού τύπου. Πρόσφατα (2008-2010) έγιναν επιπρόσθετες εργασίες συντήρησης κυρίως στο εσωτερικό του ναού.
Λαϊκές παραδόσεις για το ναό
Η λαϊκή και προφορική παράδοση, χωρίς να αποτελεί βέβαια αποδεικτικό στοιχείο, κάποιες φορές διασώζει σημαντικές πληροφορίες, από τις οποίες μπορούμε να ανιχνεύσουμε διάφορα ιστορικά ή άλλα γεγονότα. Σύμφωνα λοιπόν με τη λαϊκή παράδοση της περιοχής, οι κάτοικοι του αρχαίου Κιτίου, ένεκα επιδρομών, αποφάσισαν να μετακινηθούν προς το Κίτι για περισσότερη ασφάλεια. Όταν έφτασαν εκεί αποφάσισαν να κτίσουν ναό προς τιμή της Θεοτόκου. Όταν άρχισαν να κτίζουν, διαπίστωναν ότι την επόμενη μέρα τα θεμέλια του ναού μετακινούνταν σε άλλο μέρος. Άρχισαν έτσι να οικοδομούν το ναό στη νέα τοποθεσία, παρατηρώντας ότι οι εργασίες προχωρούσαν πολύ γρήγορα, ενώ παράλληλα τη νύκτα, έβλεπαν στρατιές αγγέλων να κτίζουν το ναό. Έτσι ο ναός πήρε το προσωνύμιο Αγγελόκτιστος.
Το Ψηφιδωτό της Παναγίας της Αγγελόκτιστης
Το ψηφιδωτό χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα επί εποχής του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Μαυρικίου [582-602 μ.Χ.]. Αποτελείται από φυσικές ψηφίδες για τα πρόσωπα και τεχνητές, όπως χρυσές για το βάθος και τα ενδύματα του Χριστού και ασημένιες για τα φωτοστέφανα των αγγέλων.Το ψηφιδωτό βρίσκεται στην κόγχη του ιερού που συμβολίζει θεολογικά την ένωση του ουρανού-τρούλου με τη γη.
Στο ψηφιδωτό παρουσιάζεται η Παναγία όρθια να κρατά το μικρό Χριστό με το αριστερό χέρι, ενώ στέκεται σε πολυτελές από χρυσές ψηφίδες μαξιλάρι-υποπόδιο. Ο Χριστός είναι ντυμένος με χρυσά ενδύματα και με το δεξί Του χέρι ευλογεί. Η Παναγία πλαισιώνεται από τους Αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ.
Φωτ:1 Αρχάγγελος Γαβριήλ και ο διάκοσμος
Βλέποντας το ψηφιδωτό, στη δεξιά πλευρά βρίσκεται ο Αρχάγγελος Γαβριήλ σε άριστη κατάσταση [φωτ:1]. Βαδίζει προς την Παναγία κρατώντας σκήπτρο και σφαίρα, σύμβολα της κυριαρχίας του Χριστού στον κόσμο. Αριστερά, δυστυχώς αρκετά κατεστραμμένος, εικονίζεται ο Αρχάγγελος Μιχαήλ πιο στατικός, με γαλανά μάτια και καστανόξανθα μαλλιά [φωτ:2]. Και οι δύο αγγέλοι είναι ντυμένοι με λευκούς χιτώνες φιλοσόφων, ενώ φέρουν φτερά παγωνιού, σύμβολα αθανασίας και αιωνιότητας.
Η Παναγία του ψηφιδωτού φέρει την επιγραφή Η ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΑ, μια επιγραφή μοναδική στην Κύπρο. Φέρει ακόμα τις επιγραφές ΓΑΒΡΙΗΛ και ΜΙΧΑΗΛ.
Φωτ:2 Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ
Στη διακοσμητική ταινία που περιβάλλει το ψηφιδωτό, υπάρχει εντυπωσιακός φυτικός και ζωϊκός διάκοσμος, που αποτελείται ξεκινώντας από κάτω, από τριπόδια, άκανθες, αγγεία-κρήνες, πάπιες, παπαγάλους και ελάφια. Στην κορυφή του διακοσμητικού τόξου τέσσερα ελάφια συγκρατούν με τα κέρατά τους, σφαίρα μέσα στην οποία υπάρχει ακτινωτός σταυρός [φωτ:3]. Όλη αυτή η διακόσμηση, συμβολίζει την ανακαίνιση της φύσης μέσα από το σωτηριώδες μήνυμα του Χριστιανισμού.
Παλαιότερο κατά μισό περίπου αιώνα ήταν το ψηφιδωτό της Παναγίας της Κανακαριάς από το κατεχόμενο χωριό Λυθράγκωμη της επαρχίας Αμμοχώστου. Το ψηφιδωτό αποσπάστηκε από Τούρκους αρχαιοκάπηλους και πουλήθηκε στο εξωτερικό. Κομμάτια του επαναπατρίστηκαν μετά από δικαστικούς αγώνες και εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ στην Αρχιεπισκοπή. Ένα τρίτο ψηφιδωτό του 7ου αιώνα βρισκόταν στην εκκλησία της Παναγίας της Κυράς του χωριού Λιβάδια της επαρχίας Αμμοχώστου. Δυστυχώς το ψηφιδωτό αυτό έχει καταστραφεί ολοσχερώς μετά την τουρκική εισβολή.
Φωτ:3 Η κορυφή του ψηφιδωτού όπου τα κέρατα τεσσάρων ελαφιών συγκρατούν σφαίρα με σταυρό
Tο ψηφιδωτό της Αγγελόκτιστης αποτελεί έργο παγκόσμιας κληρονομιάς. Παρόμοια έργα βρίσκονται στη Συρία και στη Ραβέννα της Ιταλίας.
1.Ανδρέας Μ. Φούλιας, Ο Ναός της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο Κίτι Λάρνακας, σσ.22-28, Λευκωσία 2004.
Οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού
Στο ναό σώζονται επίσης τοιχογραφίες, που χρονολογούνται στα μέσα του 13ου αι. όπως μια ημικατεστραμμένη ένθρονη Θεοτόκος στη νότια όψη του βορειοδυτικού πεσσού και άλλη με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου πάνω από το τέμπλο. Στο χώρο του ιερού βήματος, σώζεται τμήμα τοιχογραφίας με την αγία Σολομονή που κρατά ειλητό. Η καλύτερα διασωζόμενη παράσταση είναι αυτή στο βορειοανατολικό πεσσό που παριστάνει τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο να κρατεί ανοικτό ειλητό με την επιγραφή ΜΕΤΑΝΟΕΙΤΕ ΗΓΓΙΚΕ ΓΑΡ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ.
Εικόνες του ναού
Στο ναό της Παναγίας στο Κίτι σώζονται ιερές εικόνες διαφόρων εποχών και τεχνοτροπιών, από το 13ο αι. μέχρι και τον 20ο αι. Στο μικρό εικονοφυλάκιο, που στεγάζεται στο λατινικό παρεκκλήσιο, φυλάσσονται 21 παλιές εικόνες.
Η Αγγελόκτιστη Κιτίου αποτελεί εδώ και περισσότερο από ένα αιώνα σταθερό σημείο αναφοράς για τους ερευνητές, της Χριστιανικής Τέχνης και ειδικά της εξέλιξης της τέχνης του ψηφιδωτού και της εικονογραφίας στον παλαιοχριστιανικό κόσμο. Παράλληλα συγκαταλέγεται στα πιο αναγνωρίσιμα μνημεία της παγκόσμιας κληρονομιάς και γι’ αυτό αναμφισβήτητα θα πρέπει να αισθανόμαστε περηφάνια αλλά και έγνοια για τη συνεχή φροντίδα που θα πρέπει να τυγχάνει από όλους μας, εκκλησία και πολιτεία.
Ανδρέας Φούλιας
Θεολόγος-Βυζαντινολόγος
ΠΟΛΥ ΩΡΑΙΟ ΣΥΧΑΡΙΤΙΡΙΑ
ΑπάντησηΔιαγραφή