Ατενίζοντας την Παναγία Χαλκέων Θεσσαλονίκης

Γράφει ο Κόττης Κωνσταντίνος

         Στην περιοχή της Πλατείας Αριστοτέλους, επί της σημερινής Εγνατίας οδού, ο επισκέπτης ατενίζει τον βυζαντινό ναό της Παναγίας Χαλκέων (γνωστή στους παλαιότερους και ως η «Κόκκινη Εκκλησία»). Γειτνίαζε με την Μεγαλοφόρο Αγορά, όπου εκτείνονταν και η Χαλκευτική Στοά, αλλά και με την περίφημη κεντρική οδό, τον Decumanus maximus. Κτίστηκε σε θέση όπου προϋπήρχε βέβηλος τόπος, όπως μας πληροφορεί η επί του υπερθύρου της δυτικής εισόδου κτιτορική επιγραφή.

 

«ΑΦΗΕΡΩΘΗ Ο ΠΡΗΝ ΒΕΒΗΛΟΣ ΤΟΠΟΣ ΕΙΣ ΝΑΟΝ ΠΕΡΙΒΛΕΠΤΟΝ ΤΗΣ Θ(ΕΟΤΟ)ΚΟΥ ΠΑΡΑ ΧΡΙΣΤΩΦΟ(ΡΟΥ) ΤΟΥ ΕΝΔΟΞΟΤΑΤ(ΟΥ) ΒΑΣΙΛΗΚΟΥ (ΠΡ ΩΤΟ)ΣΠΑΘΑΡΗΟΥ Κ(ΑΙ) ΚΑΤΕΠΑΝΙΟ ΛΑΓΟΥΒΑΡΔΙΑΣ Κ(ΑΙ) ΤΙΣ ΣΥΜΒΙΟΥ ΑΥΤΟΥ ΜΑΡΙΑΣ Κ(ΑΙ) ΤΩΝ ΤΕΚΝΟΝ ΑΥΤΩΝ ΝΙΚΗΦΟ(ΡΟΥ) AΝΝΗΣ Κ(ΑΙ) ΚΑΤΑΚΑΛΙΣ ΜΗΝΗ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ ΗΝΔ(ΙΚΤΙΩΝΟΣ) ΙΒ ςΦΛΖ»

             

                 Δεν είναι εύκολη υπόθεση, το να ερμηνευθεί το «βέβηλος τόπος». Γιατί πρέπει να καθορισθεί πρώτα, αν αναφέρεται στο οικόπεδο του Ναού, ή γενικότερα η  περιοχή, η οποία μπορεί να παραχωρήθηκε ως μετόχι στο Ναό. Έτσι είτε μπορεί να υπονοείται η παρουσία εθνικού ναού στο χώρο, είτε η φήμη των πορνείων της αρχαίας αγοράς. Απαντήσεις ως ένα βαθμό, αναμένουμε να δώσει η έρευνα στα θεμέλια της ομάδας του καθ. Γεωφυσικής του Τμήματος Γεωλογίας του ΑΠΘ Γρ. Τσιόκα, γνωστού από τις διασκοπήσεις στο Καστά Αμφιπόλεως.

             Σύμφωνα με την παραπάνω επιγραφή, εγκαινιάσθηκε το συμβατικό έτος 6537 από κτίσεως κόσμου, το οποίο αντιστοιχεί στο δικό μας 1028 μ.Χ. Κτίτωρ υπήρξε ο βασιλικός πρωτοσπαθάριος Χριστόφορος, καπετάνιος της «Λαγουβαρδίας». Το ταφικό μνημείο του τελευταίου, εντοπίσθηκε στο μέσο του βορείου τοίχου του κεντρικού ναού μέσα σε αρκοσόλιο. Μια σπάνια θέση, αφού συνήθως τέτοιοι τάφοι εντός ναών εντοπίζονται στους νάρθηκες ή στα βορειοδυτικά.

           Διαφαίνεται στο ίδιο κείμενο, η αρχική αφιέρωση του ναού στην Θεοτόκο. Ο χαρακτηρισμός «περίβλεπτος», με δεδομένο την ύπαρξη Μονής Περιβλέπτου (μάλλον ο σημερινός Άγιος Παντελεήμων κοντά στην Καμάρα), γεννά την υποψία πως δεν ανήκε στο όνομα του ναού, αλλά χαρακτήριζε την ωραιότητα αυτού.

           Η σημερινή ονομασία «Παναγία Χαλκέων» είναι μεταγενέστερη. Έχει προταθεί πως προέκυψε ως εξέλιξη μιας αρχικής ονομασίας τύπου «Παναγίας των Χαλκοπρατείων», όπως ο ομώνυμος Ναός της Κωνσταντινουπόλεως ή το πιθανότερο, ετέθη από μετάφραση του τίτλου τον οποίο έλαβε, ως ισλαμικό τέμενος. Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς το 1430, σήμαινε για την Παναγία Χαλκέων την άμεση μετατροπή της σε ισλαμικό τέμενος, με το όνομα Kazancilar Camii (Καζάντζ = χαλκός), λόγω των Χαλκωματάδων της περιοχής.

             Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, το μνημείο αποδόθηκε και πάλι στην χριστιανική λατρεία. Για κάποιο διάστημα, λειτούργησε ως αθωνικό μετόχι, αρχικά της Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου και κατόπιν της Μ. Ξηροποτάμου. Έτσι εξηγείται γιατί σήμερα πανηγυρίζει τόσο κατά την εορτή της Τιμίας Ζώνης (31 Αυγούστου – πανήγυρη Ι. Μ. Μ. Βατοπαιδίου), όσο και στη μνήμη των εν Σεβάστεια Σαράντα              Μαρτύρων (9 Μαρτίου – πανήγυρη Ι. Μ. Ξηροποτάμου), πέραν της κύριας πανήγυρης, που δεν είναι άλλη από την Κοίμηση της Θεοτόκου.

             Σε κάποια άγνωστη έως τώρα περίοδο, ο νότιος τρούλος κατεστράφη, ενώ η πρόσοψη του κτιρίου, έως και τον μαρμάρινο κοσμήτη, είχε καλυφθεί με χώμα. Το 1934 ο καθηγητής Δημήτριος Ευαγγελίδης, ανέσκαψε το χώρο απομακρύνοντας το χώμα αυτό και επανοικοδόμησε τον νότιο κατεστραμμένο τρούλο και άλλα τμήματα, σε μια σειρά κινήσεων προς την αποκατάσταση του μνημείου. Η Παναγία Χαλκέων, υπέστη σημαντικές ζημιές μετά τους σεισμούς του 1978, με αποτέλεσμα να χρειαστεί εκτεταμένες εργασίες επισκευής και συντήρησης.

        Αρχιτεκτονικά ανήκει στους τύπο του τρουλαίου σταυροειδούς εγγεγραμμένου τετρακιόνιου ναού με νάρθηκα, ο οποίος επιστέφεται με υπερώο και άλλους δύο μικρότερους τρούλους. Ο κεντρικός χώρος είναι τετράγωνος. Σε σχέση με άλλους μεταγενέστερους ναούς της πόλης της παλαιολόγειας περιόδου, βασική διαφορά είναι η μη ύπαρξη περιμετρικής στοάς και η αποκλειστική χρήση πλίνθων, με εφαρμογή της τεχνικής της «κρυμμένης πλίνθου»: εναλλάξ, μια σειρά πλίνθων είναι εμφανής και μια όχι αφού καλύπτεται από αρμό.  Φέρει μαρμάρινο κοσμήτη, περί το μέσον, κάτω από τον οποίο υπήρχε διακόσμηση από πήλινα έγχρωμα πλακίδια, τα οποία δεν σώζονται. Γενικά η τοιχοδομία και το σχέδιο της Παναγίας Χαλκέων, είναι μοναδικά στον Ελλαδικό χώρο και φανερώνουν μια έντονη επίδραση από την Κωνσταντινούπολη. Ο Νάρθηκας είναι διώροφος λόγω υπερώου και στεγάζεται με τρεις καμάρες. Στις απολήξεις του φέρει δύο τρούλους όπως ήδη μνημονεύθηκε, δίδοντας στον ναό πυργοειδή μορφή. Η στέγαση του με κυκλική βάση  κεντρικού οκτάπλευρου τρούλου, γίνεται με 4 καμάρες, οι οποίες αποτελούν την νοητή κρηπίδα του. Τα αντίστοιχα τόξα εδράζονται επί τεσσάρων κιόνων. Κάθε πλευρά διατρέχεται από 2 επάλληλα τοξοειδή παράθυρα. Ανατολικά, διαμορφώνεται 3μερές Ιερό με την κεντρική κόγχη 3πλευρη εξωτερικά και ημικυκλική εσωτερικά.

         Η αγιογράφηση δεν σώζεται σε καλή κατάσταση. Όμως μεγάλο μέρος της είναι σύγχρονο του ναού και άρα εξαιρετικής σημασίας, αφού φιλοτεχνήθηκαν σε μια εποχή κατά την οποία τα διασωθέντα βυζαντινά δείγματα είναι ελάχιστα. Βασικά διασώζονται θέματα στα ψηλότερα τμήματα του ναού.

          Στην πρώτη εικαστική φάση του ΙΑ΄ αιώνα, ανήκουν, πρώτιστα,  παραστάσεις από τον χώρο του Ιερού. Απαντά η Θεοτόκος δεόμενη μεταξύ δύο σεβιζόντων Αρχαγγέλων. Ψηλότερα εξέρχεται μέσα από τον ουρανό το χέρι του Θεού, το οποίο την ευλογεί. Εκατέρωθεν της θριαμβευτικής αψίδας εντοπίζεται η σύνθεση της Θείας Ευχαριστίας. Αμέσως χαμηλότερα της Πλατυτέρας, εξιστορήθηκαν ολόσωμοι συλλειτουργούντες Ιεράρχες.

           Από την ίδια περίοδο απαντούν θέματα του Δωδεκάορτου , όπως η Γέννηση και η Προσκύνηση των Μάγων, η Ανάληψη στο κεντρικό τρούλο, η Υπαπαντή και η Πεντηκοστή. Υπάρχει ο Κύκλος των Παθών, ενώ στον τρούλο, πέρα από την Ανάληψη, μεταξύ των παραθύρων, φιλοτεχνήθηκαν παραστάσεις 16 ολόσωμων προφητών, με ανεπτυγμένα τα κλασσικά προφητικά ειλητάρια. Στα σφαιρικά τρίγωνα υπήρχαν εξαπτέρυγοι άγγελοι, αλλά σώθηκαν μόνο 2.

        Ωστόσο το πλέον ενδιαφέρον θέμα, από τα αρχαιότερα του είδους, συνιστά η εκτέλεση της ευχαριστιακής και εσχατολογικής Δευτέρας Παρουσίας στον νάρθηκα. Διακρίνεται ο Χριστός ένθρονος, περιστοιχισμένος από τάγματα αγγέλων, την Παναγία, τον Πρόδρομο, τους Αποστόλους, χορούς Δικαίων κ.α.

       Ο διάκοσμος κατά την παλαιολόγεια εποχή (1261-1453) εμπλουτίστηκε ή ανανεώθηκε. Σώθηκε αποσπασματικά η Κοίμηση της Θεοτόκου, τρεις Οίκοι από τον Ακάθιστο Ύμνο και μεμονωμένα πορτραίτα Αγίων. Σήμερα ο ναός είναι ενοριακός.