Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΡΟΜΦΑΙΑ

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΡΟΜΦΑΙΑ

 Περικλής  Δεληγιάννης

αναδημοσίευση από τη σελίδα

 https://periklisdeligiannis.wordpress.com/ 

Ένα  ερώτημα  το  οποίο  απασχολεί  τους  σύγχρονους  ερευνητές  της  Βυζαντινής  και  Μεσαιωνικής  Δυτικοευρωπαϊκής  στρατιωτικής  Ιστορίας  είναι  το  τι  ήταν  η  Βυζαντινή  ρομφαία,  ποια  ήταν  η  φύση  του  συγκεκριμένου  όπλου;

Η  ρομφαία  της  Αρχαιότητας  ήταν  ένα  θρακικό  όπλο,  επινόηση  των  Θρακών,  το  οποίο  αποτελείτο  από  μία  επιμήκη  ευθεία  ή  ελαφρά  κυρτή  (δρεπανοειδή)  λεπίδα  προσαρμοσμένη  σε  επίσης  επίμηκες  ξύλινο  στέλεχος.  Αν  η  ρομφαία  ήταν  δρεπανοειδής,  η  κόψη  της  βρισκόταν  στην  κοίλη  πλευρά  της  λεπίδας.  Ειδικά  η  κυρτή  ρομφαία  ανήκε    στην  ομάδα    των    λογχοειδών  και  ξιφοειδών  όπλων  δρεπανοειδούς  λεπίδας  (κοπίδες,  φαλκάτες,  falx    κ.α.)  τα    οποία    χρησιμοποιούσαν    διάφοροι    λαοί    της    Μεσογείου  (Ίβηρες,    Κελτίβηρες,    Έλληνες,    Θράκες,    Ετρούσκοι,    Λύκιοι,    Κάρες,    Λυδοί,    Φρύγες,    Δάκες    και    άλλοι).  Η  αρχική  προέλευση  τους  είναι  άγνωστη  και  αναζητείται  ενίοτε  από  τους  μελετητές.  Αποψη  μου  είναι  ότι  πρόκειται  για  προϊόντα  πολυγένεσης.

Οι  αρχαίοι  Ελληνες  και  στη  συνέχεια  οι  Ρωμαίοι  χρησιμοποίησαν  σώματα  Θρακών  ρομφαιοφόρων,  συμμάχων  ή  μισθοφόρων,  αλλά  οι  ίδιοι  δεν  υιοθέτησαν  ποτέ  το  συγκεκριμένο  όπλο.  Όμως  έως  την  Πρωτοβυζαντινή  περίοδο,  οι  Θράκες  αφομοιώθηκαν  σταδιακά  εθνολογικώς  στο  ρωμαϊκό  και  έπειτα  στο  βυζαντινό  περιβάλλον,  καθιστάμενοι  λατινόφωνοι  βορείως  του  Αίμου  και  ελληνόφωνοι  νοτίως  της  ίδιας  οροσειράς.  Ετσι  οι  ρομφαιοφόροι  μάχιμοι  ενσωματώθηκαν  εθνολογικά  στους  Ρωμαίους  και  στους  Ελληνες  μέσω  του  εκλατινισμού  και  του  εξελληνισμού  τους  αντίστοιχα.  Κατά  τη  Βυζαντινή  Περίοδο,  ο  όρος  «ρομφαία»  εμφανίζεται  στη  βυζαντινή  στρατιωτική  ορολογία  θέτοντας  το  προαναφερόμενο  ερώτημα.

Μερικά παραδείγματα επιμηκων ξιφών από Βυζαντινές αγιογραφίες και μικρογραφίες που μπορούν να χαρακτηρισθούν ‘ρομφαίες’. Ειδικά η εισαγωγική εικόνα του άρθρου προέρχεται από βυζαντινό ναό στο Κοσσυφοπέδιο.

.

Η άποψη του γράφοντος μετά από μία πρώτη έρευνα, είναι ότι η «ρομφαία» όπως την αντιλαμβάνονταν οι Βυζαντινοί Ελληνες, ήταν το κυρτό ή ευθύ ξίφος (διαφόρων τύπων) του οποίου όμως το κύριο χαρακτηριστικό ήταν το μεγάλο μήκος λεπίδας. Για την περίπτωση αμφιβολίας ότι η ρομφαία μπορούσε να αντιστοιχεί και σε ευθύ ξίφος (επειδή στις ημέρες μας ο όρος συσχετίζεται  σχεδόν πάντα με κυρτές λεπίδες), επισημαίνω το ότι μερικές αρχαίες ρομφαίες είχαν ευθεία λεπίδα.

          Όπως έχει συναχθεί από αρχαιολογικές και φιλολογικές ενδείξεις, μερικοί εξελληνισμένοι Θράκες του Βυζαντινού στρατού συνέχισαν να χρησιμοποιούν την καθαυτό (αρχαία) ρομφαία έως και τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, όμως πρόκειται για ενδείξεις και όχι αποδείξεις. Μάλλον ο Βυζαντινός όρος ‘ρομφαία’ σήμαινε εξίσου την αρχαία ρομφαία και το επίμηκες ξίφος κάθε τύπου του οποίου η λεπίδα εξάλλου θύμιζε έντονα ή και ταυτιζόταν σχεδιαστικά με τη λεπίδα της θρακικής ρομφαίας. Ειδικά μετά την οριστική εξαφάνιση της αρχαίας θρακικής ρομφαίας κατά την Πρωτοβυζαντινή ή έστω κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, οι Βυζαντινοί απέδωσαν οριστικά την ονομασία της στα εν λόγω ξίφη. 

          Αυτή η διαπίστωση ενισχύεται και από το ότι ενώ στις αρχαιότερες πηγές η ρομφαία περιγράφεται ή υπονοείται  ως “λόγχη”, με το πέρασμα των αιώνων περιγράφεται  ή υπονοείται  ως “ξίφος” (σταδιακά στους Πλούταρχο,  Ευστάθιο, Ησύχιο κ.α. και στο Ευαγγέλιο του Λουκά και στην Αποκάλυψη του Ιωάννη). Ειδικά στα εκκλησιαστικά κείμενα, η λέξη “ρομφαία” συμβολίζει  τη  δίκαιη  Θεϊκή  τιμωρία  επί των  αδίκων και αμαρτωλών, μία τιμωρία που εκδηλώνεται συνήθως με τη δράση αγγέλων, Λαμβάνοντας  υπόψη  ότι οι  άγγελοι  απεικονίζονται  στις  βυζαντινές αγιογραφίες  συνήθως  ως ξιφοφόροι (και ποτέ  ως φέροντες την αρχαία ρομφαία), έχουμε ένα ακόμη έμμεσο στοιχείο για  τη  μετεξέλιξη  της  ρομφαίας  από  λογχοειδές  σε  ξιφοειδές  όπλο.

Ευθείες και ελαφρά κυρτές λεπίδες αρχαίων θρακικών ρομφαίων, από ανασκαφές.

.

Σύγχρονη  αποκατάσταση  μίας αρχαίας  θρακικής  ρομφαίας  (weapon credit: Scorpion swords  manufacturer/vendor).

.

Ειδικά η κυρτή σπάθη ασιατικής προέλευσης την οποία οι Βυζαντινοί υιοθέτησαν από τους Ασιάτες νομάδες με τους οποίους βρίσκονταν σε επαφή σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας των πρώτων, είχε την κόψη στην αντίθετη (κυρτή) πλευρά από ότι η αρχαία θρακική ρομφαία, αλλά τη θύμιζε πολύ ως προς το σχήμα και έτσι οι Βυζαντινοί δεν δυσκολεύθηκαν να την αποκαλέσουν ‘ρομφαία’. Επίσης αρκετά  ευθέα ξίφη ευρωπαϊκής («φραγκικής») προέλευσης περιγράφονταν επίσης ικανοποιητικά (από τη βυζαντινή άποψη) με τον όρο ‘ρομφαία’ επειδή ήταν πολύ επιμήκη και κυρίως τα χειρίζονταν και με τα δύο χέρια (δηλαδή όπως οι Θράκες τη δική τους ρομφαία). Αυτά τα ξίφη θύμιζαν ειδικά τις ευθείες αρχαίες ρομφαίες και ως προς τον τρόπο χρήσης τους επειδή χρησιμοποιούντο εξίσου για διατρητικό πλήγμα (και όχι μόνο για να κόβουν), όπως και οι εν λόγω ρομφαίες.

Δυο ακόμη παραδείγματα  τέτοιων  Βυζαντινών  ξιφών.

Τέλος, επισημαίνω και τη Βυζαντινή τάση για αρχαϊσμό στους εθνικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς όρους, πχ αποκαλούσαν συχνά «Σκύθες» τους Σαρμάτες, Ούννους, Τουρανούς και γενικά τους νομάδες, αποκαλούσαν ενίοτε «Γαλάτες» γενικά τους Δυτικούς κ.ο.κ., ενώ είναι γνωστή η χρήση λατινικών στρατιωτικών όρων οι οποίοι όμως δεν είχαν πλέον την καθαυτό ρωμαϊκή/λατινική  σημασία τους. Η Βυζαντινή ρομφαία ήταν μάλλον μία από αυτές τις περιπτώσεις αρχαϊσμών.

ΠΗΓΕΣ

Πλούταρχος, Αιμίλιος Παύλος (Βιοι Παράλληλοι)

Ευστάθιος, σχόλια του στον Ομηρο

Ησύχιος, Λεξικόν

Ευαγγέλιο του Λουκά

Αποκάλυψη του Ιωάννη

Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία

Αννα Κομνηνή, Αλεξιάς

            [Η ιδέα για το άρθρο προήλθε  από μία διαδικτυακή συζήτηση μου με τον φίλο Γεωργιο Γεωργά για το θέμα, τον οποίο ευχαριστώ για την ιδέα. H  έρευνα ήταν  πολύμηνη, αλλά  πιστευω ότι άξιζε τον κόπο]