Η βυζαντινή καταγωγή του χρυσού δικέφαλου αετού της Ρωσίας

         

                Η ιστορία του κρατικού εθνόσημου της Ρωσικής Ομοσπονδίας και η βυζαντινή καταγωγή του εραλδικού εμβλήματος: Του χρυσού δικέφαλου αετού που κρατάει τα σύμβολα της εξουσίας, το σκήπτρο και τη σφαίρα.

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΕΛΙΔΑ  http://www.royalchronicles.gr/

Επιμέλεια: Ανδρέας Μέγκος 

            Ο δικέφαλος αετός καθιερώθηκε από τον Ιβάν Γ′ έπειτα από το γάμο του με τη Βυζαντινή Πριγκίπισσα Σοφία Παλαιολογίνα, ανεψιάς του τελευταίου Αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Κωνσταντίνου ΙΑ′. Έτσι, η Ρωσία από το γάμο αυτό υιοθέτησε το επίσημο βυζαντινό κρατικό σύμβολο, που ήταν ο αετός με τα δύο κεφάλια. Η πρώτη γνωστή αναφορά του δικέφαλου αετού ως ρωσικό σύμβολο είναι το 1497.

             Παρά το γεγονός ότι απ’ την πτώση της ΕΣΣΔ έχουν περάσει περισσότερα από 22 χρόνια, για πολλούς στο εξωτερικό το σύμβολο της Ρωσίας εξακολουθεί να είναι το διάσημο σοβιετικό σφυροδρέπανο, το οποίο εμφανίστηκε για πρώτη φορά σαν εθνικό έμβλημα της χώρας ακριβώς 91 χρόνια πριν (την 6η Ιουλίου 1923). Στην πραγματικότητα, το κρατικό εθνόσημο της Ρωσίας είναι τελείως διαφορετικό και η ιστορία του ξεκίνησε από την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Έμβλημα Ivan Grozny 1539

         

              Το κρατικό εθνόσημο της Ρωσικής Ομοσπονδίας, ο δικέφαλος αετός, είναι ένα από τα πιο αρχαία ινδοευρωπαϊκά σύμβολα. Στην ιστορία του αναμιγνύονται ο Χριστιανισμός, ο παγανισμός και ο ζωροαστρισμός, οι εποχές των μεγάλων αυτοκρατοριών και του φεουδαρχικού κατακερματισμού της κεντρικής εξουσίας. Ολόκληροι πολιτισμοί και κράτη πέρασαν στην ιστορία, αλλά ο δικέφαλος αετός δεν σταμάτησε ποτέ να κυματίζει, τοποθετημένος μέσα στις σημαίες και τους θυρεούς των εθνών της Δυτικής Ασίας και της Ανατολικής Ευρώπης.

 Ο αετός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας…

           Ας τα βάλουμε όλα σε μια χρονολογική σειρά. Αρχικά, ο δικέφαλος αετός εμφανίζεται στα εμβλήματα του αρχαίου μεγάλου βασιλείου των Χετταίων, που καταλάμβανε ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης ασιατικής Τουρκίας μεταξύ του 17ου και του 12ου αιώνα π.Χ. Η ιστορία και ο εξευγενισμός του πανάρχαιου συμβόλου συνεχίζεται στους πρώτους μετά Χριστό αιώνες, όταν ο ρωμαϊκός αετός, το ιερό σύμβολο των παντοδύναμων λεγεώνων της Αιώνιας Πόλης, προσαρμόστηκε στις ανάγκες του «κληρονόμου» της Ρώμης, της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Ο δικέφαλος αετός έμβλημα των Παλαιολόγων

            Ο δικέφαλος αετός, που ήταν το έμβλημα της αυτοκρατορικής δυναστείας των Παλαιολόγων, έγινε σύντομα και το σύμβολο της ανατολικής χριστιανοσύνης. Αποτέλεσε το εμβληματικό σύμβολο της «συμφωνίας» μεταξύ της Ορθόδοξης Εκκλησίας και της απόλυτης αυτοκρατορικής εξουσίας, και με την ιδιότητα του αυτή διαδόθηκε από την ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε όλο το χριστιανικό κόσμο. Έτσι, ο βυζαντινός δικέφαλος αετός εμφανίστηκε στα εθνόσημα και τους θυρεούς της Σερβίας και του Μαυροβουνίου, έγινε το έμβλημα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους) και της Αρμενίας.

Ρωσικός θυρεός 1577

           Στη Ρωσία, ο αετός «πέταξε» το 13ο αιώνα, αντικαθιστώντας την «τρίαινα», ένα αρχαίο ρωσικό σύμβολο – έμβλημα της ηγεμονικής δυναστείας του μεσαιωνικού κράτους των Ρως (γνωστό και ως «Κίεβσκαγια Ρους» ή «Ρούς»). Στην αρχή, ο δικέφαλος αετός εμφανίστηκε στην ηγεμονία (πριγκιπάτο) του Τσερνίγκοφ, στο έδαφος της σύγχρονης Ουκρανίας και μόνο αργότερα στα πριγκιπάτα του Βλαντίμιρ και της Μόσχας. Με την εμφάνιση της λέξης «Ρωσία» σαν κρατική οντότητα παρουσιάζεται και ο αετός στο εθνόσημο. Αυτό συμβαίνει στα τέλη του 15ου αιώνα, στη διάρκεια της ηγεμονίας του μεγάλου πρίγκιπα της Μόσχας Ιβάν Γ′, ο οποίος επανένωσε το μεγαλύτερο κομμάτι των ρωσικών εδαφών με επίκεντρο διακυβέρνησης τη Μόσχα και έθεσε τις βάσεις για την αναγέννηση της Ρωσίας ως κράτος, μετά από δύο περίπου αιώνες υπό τον ταταρο-μογγολικό ζυγό.

            Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Ρωσία ήταν η μόνη ανεξάρτητη Ορθόδοξη χώρα. Την ίδια χρονική περίοδο, κορυφώνεται η θανάσιμη σύγκρουση των δύο αρχαίων εραλδικών συμβόλων του ρωσικού έθνους: Του λέοντος και του αετού. Το παραδοσιακό ρωσικό εθνόσημο ήταν ο λέων. Όπως έχει επιβεβαιωθεί επιστημονικά, στις αρχές του Μεσαίωνα στην Ευρώπη το κλίμα ήταν πολύ θερμότερο απ’ ό,τι σήμερα. Για παράδειγμα, στον 12ο αιώνα στη νότια Ουκρανία, εκεί όπου σήμερα η θερμοκρασία το χειμώνα αγγίζει σήμερα τους 20°C υπό το μηδέν, περιφέρονταν στις απέραντες εκτάσεις της ουκρανικής πεδιάδας λιοντάρια και λεοπαρδάλεις!

Ρωσικός θυρεός 1667

          Για τους λαούς της περιοχής, θεωρείτο ως δείγμα εξαιρετικής ανδρείας να σκοτώσει ένας πολεμιστής λιοντάρι ή λεοπάρδαλη. Αυτό ήταν ένα είδος κυνηγιού για τους εκλεκτούς, τους άρχοντες και τους πρίγκιπες του οίκου που ηγεμόνευε. Μια ενασχόληση της ανώτερης φεουδαρχικής τάξης, που με τον καιρό μετέτρεψε τον λέοντα σε σύμβολο αριστοκρατικής καταγωγής και θάρρους. Όμως, ο αετός, που έγινε το έμβλημα του ενωμένου κράτους, κατάφερε να βγάλει το λιοντάρι από το εραλδικό παιχνίδι και τελικά έμεινε το μοναδικό σύμβολο της Ρωσίας.

Η «Τρίτη Ρώμη»…

               Κάθε Ρώσος τσάρος άλλαζε τη μορφή του αετού σύμφωνα με τη δική του άποψη και την πολιτική συγκυρία. Κατά την περίοδο των στενών σχέσεων με την Πρωσία και την Αυστρία, ο θυρεός έγινε πιο λιτός και γεωμετρικός. Σε περιόδους φιλελευθεροποίησης του πολιτικού καθεστώτος στη Ρωσία, τα φτερά του αετού έγιναν πιο απλωμένα και το σχήμα τους πιο στρογγυλεμένο. Κατά τη διάρκεια της κατοχής της Μόσχας από τους πολωνούς εισβολείς το 1612, στο στήθος του αετού τοποθετήθηκε το βασιλικό σύμβολο των καθολικών, ο κρίνος. Στις υπόλοιπες εποχές της ιστορίας της ρωσικής αυτοκρατορίας, στη θέση αυτή τοποθετήθηκε είτε η μορφή του Αγίου Γεωργίου, είτε του γρύπα, που ήταν ο θυρεός της βασιλικής δυναστείας των Ρομανώφ.

          Άλλαζε συνεχώς και ο αριθμός των στεμμάτων πάνω από τα κεφάλια του αετού. Ο αριθμός και το μέγεθος των κορωνών στο εραλδικό σύμβολο είχε άμεση σχέση με τις αλλαγές στην κρατική ιδεολογία. Αρχικά, ήταν δύο κορώνες, που συμβόλιζαν την ισότητα της κοσμικής και της εκκλησιαστικής εξουσίας. Μετά την επικράτηση της εξουσίας του τσάρου πάνω στον ορθόδοξο Πατριάρχη Μόσχας, εμφανίστηκαν τρεις κορώνες. Δύο από αυτές, που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα κεφάλια του αετού, υποδήλωναν την ισότητα της κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας και η τρίτη, πολύ μεγαλύτερη σε μέγεθος, αιωρούταν πάνω από τις δύο πρώτες. Ήταν το στέμμα με το οποίο η Εκκλησία έστεψε τον αρχηγό του κράτους ως αυτοκράτορα. Συμβόλιζε την υπεροχή του τσάρου ως κεφαλή της εκκλησίας και άρχοντα όλων των κρατικών εξουσιών, ενός ηγεμόνα πάνω από το κράτος.

O μεγάλος αυτοκρατορικός θυρεός

         

              Σύμφωνα με τη ρωσική εραλδική παράδοση το μείζον και το μικρό κρατικά εθνόσημα διαφέρουν μεταξύ τους. Το μεγάλο εθνόσημο, εκτός από οικόσημο του οίκου των Ρομανώφ, περιείχε και τα εθνόσημα των πιο σημαντικών περιοχών που ανήκαν στη ρωσική αυτοκρατορία. Ήταν κατάλληλο και επαρκές σαν εραλδικό σύμβολο ενός ευγενή που έφερε τον τίτλο του βασιλιά. Έτσι, γύρω από τον αετό, είχαν τοποθετηθεί τα εθνόσημα των βασιλείων και των πριγκιπάτων (ηγεμονιών) που αναγνώριζαν την επικυριαρχία του Ρώσου τσάρου.

Ο τελευταίος ρώσικος αυτοκρατορικός θυρεός 1883-1917

 

             Στη σύγχρονη Μεγάλη Βρετανία, οι βασιλείς είναι ταυτόχρονα και οι μονάρχες της Αγγλίας, της Σκωτίας, της Ουαλίας, του Καναδά, της Αυστραλίας και άλλων χωρών της Κοινοπολιτείας. Ο ρώσος αυτοκράτορας ήταν επίσης βασιλιάς της Πολωνίας, της Γεωργίας, της Σιβηρίας και μέγας δούκας της Φινλανδίας. Το επίσημο εραλδικό ρητό της Ρωσίας ήταν: «Ο Θεός είναι μαζί μας!». Για να τονίσει το χριστιανικό χαρακτήρα του κράτους, στους υποστηρικτές του εραλδικού εμβλήματος ήταν τοποθετημένοι οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ, που συμβολίζουν την αμυντική ικανότητα και τη Θεία προστασία της αυτοκρατορίας των Ρομανώφ.

                                                     

Μετά την επανάσταση…

          Μετά την επανάσταση του Φεβρουαρίου 1917 στη Ρωσία, η δημοκρατική κυβέρνηση αφαίρεσε το στέμμα από το εθνόσημο. Είναι ο ίδιος δημοκρατικός «αποκαθηλωμένος» αετός που απεικονίζεται σήμερα στα τραπεζογραμμάτια της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Από τα πόδια του αετού απομακρύνθηκαν τα σύμβολα της μοναρχικής εξουσίας, το σκήπτρο και η βυζαντινή σφαίρα. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, οι αντι-μπολσεβίκικες δυνάμεις επανέφεραν τον αετό σαν έμβλημά τους, αλλά αντικατέστησαν τις κορώνες με το σταυρό. Ωστόσο, το σκήπτρο και η σφαίρα εμφανίστηκαν και πάλι στα πόδια του αετού.

                                                                    

                         Ο δικέφαλος αετός το 1917

          Ο δικέφαλος αετός επέστρεψε στη Ρωσία μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Οπως είναι γνωστό, στο έμβλημα της ΕΣΣΔ απεικονίζεται το σφυροδρέπανο πάνω στην υδρόγειο. Μετά από τρία χρόνια μελέτης και επεξεργασίας από ειδική επιτροπή παρουσιάστηκαν οι προτάσεις που επιλέχθηκαν για τα νέα κρατικά σύμβολα. Το 1993, με Διάταγμα του άλλοτε προέδρου Μπόρις Γέλτσιν, καθιερώθηκε ως κρατικό σύμβολο – εθνόσημο, ο δικέφαλος αετός, παρόμοιος με εκείνον που υιοθετήθηκε μετά την αστική επανάσταση του Φεβρουαρίου 1917, χωρίς τις κορώνες και τα σύμβολα της εξουσίας (σκήπτρο και σφαίρα).

             Αλλά αυτό δεν ήταν το τέλος της εραλδικής μεταμόρφωσης του αρχαίου συμβόλου. Ο αετός συνέχισε να αλλάζει, όπως και επί τσάρων. Η ενδυνάμωση της κρατικής εξουσίας υπό τον πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν αντικατοπτρίζεται στα κρατικά σύμβολα της Ρωσίας, καθώς στο εθνόσημο επανήλθαν τα τρία στέμματα και τα σύμβολα της εξουσίας. Το εθνόσημο έλαβε την τελική μορφή του το 1993 και καθιερώθηκε με νόμο στις 20 Δεκεμβρίου του 2000.

             Πετώντας από το μακρινό παρελθόν και φωλιάζοντας στη Ρωσία, ο δικέφαλος αετός συνεχίζει να αλλάζει, προσαρμοζόμενος στην τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα της χώρας που τον φιλοξενεί.

---

Δρ. Βλαντίμιρ Χούταρεφ, ιστορικός, πρόεδρος του παραρτήματος Μόσχας της πανρωσικής Εταιρείας Προστασίας Ιστορικών και Πολιτιστικών Μνημείων.