Tα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου

Κατέχουν εξαιρετικά σημαντική θέση στην ιστορία της βυζαντινής ζωγραφικής

Του Χαράλαμπου Πέννα, Αρχαιολόγου-Βυζαντινολόγου

              Ο 11ος αιώνας αποτελεί χρονολογία ορόσημο για την ιστορία της βυζαντινής Χίου. Ιστορικές πηγές, μνημεία και αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής αρχίζει η αναδιοργάνωση του νησιού ύστερα από τρεις περίπου αιώνες παρακμής και οικονομικής κατάρρευσης, φαινόμενο που παρουσιάζεται σε πολλές περιοχές της Μ. Ασίας και του ελλαδικού χώρου. Αυτοκρατορικά χρυσόβουλα αυτής της περιόδου μνημονεύουν πλήθος διοικητικών και στρατιωτικών αξιωματούχων.

Tα ψηφιδωτά 

της Νέας Μονής Χίου

                                                           






                                                     Κωνσταντίνος Μονομάχος

            Επισφράγισμα αυτής της άνθησης αποτελεί η ίδρυση της Νέας Μονής Χίου, στο Προβάτειο Όρος, στο μέσο ακριβώς του νησιού, από τον ίδιο τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ΄ μονομάχο. Εντυπωσιακός ο ρόλος του ως Μαικήνα των τεχνών, όπως τεκμηριώνεται από τις πηγές και τις εικαστικές μαρτυρίες που σώζονται.

           Το μοναστήρι αποτελεί ένα από τα πιο λαμπρά σωζόμενα δείγμα του μνημειακού πλούτου της βυζαντινής εποχής. Έπαθε σοβαρές ζημιές στον καταστρεπτικό σεισμό του 1881 και το 1891 άρχισαν αναστηλωτικές εργασίες στο καθολικό.

             Από το 1927 η αρχαιολογική υπηρεσία άρχισε μακροχρόνιες προσπάθειες συντήρησης των ψηφιδωτών που μελετήθηκαν εκτενώς σε μνημειώδη έκδοση της αειμνήστου καθηγήτριας Ντούλας Μουρίκη.

                                                                      Τα ψηφιδωτά

            Ο κυρίως ναός χωρίζεται κατά το ύψος του σε τέσσερις ζώνες με τη μεσολάβηση κοσμητών Η ψηφιδωτή διακόσμηση αρχίζει από το ύψος της τρίτης ζώνη ενώ και οι δύο καλύπτονται με ορθομαρμαρώσεις. Στην κόγχη της αψίδας του Ιερού Βήματος διατηρείται τμήμα από την Παναγία δεομένη που πατά σε ορθογώνιο υποπόδιο.

          Η Θεοτόκος δορυφορείται από τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ που διακοσμούν τα τεταρτοσφαίρια των αψίδων της Πρόθεσης και του Διακανονικού αντιστοίχως.

          Δυστυχώς τα ψηφιδωτά του τρούλου έχουν τελείως καταστραφεί. Από παλιότερες περιγραφές φαίνεται ότι στο κέντρο του τρούλου δέσποζε η μορφή του Παντοκράτορα, ενώ στις εννέα πλευρές του υπήρχε αντίστοιχος αριθμός ολόσωμων αγγέλων σε μετωπική παράσταση ντυμένων με αυτοκρατορική στολή. Αμέσως κάτω από τον τρούλο σώζονται καλά οι Ευαγγελιστές Μάρκος και Ιωάννης καθώς και δύο Σεραφείμ.

       Στις οκτώ κόγχες υπάρχουν ισάριθμες Χριστολογικές παραστάσεις, που εξιστορούν σημαντικούς σταθμούς της επίγειας ζωής του Κυρίου. Ο Ευαγγελισμός στη Β.Α. κόγχη, η Γέννηση στην Α. κόγχη καταστράφηκε τελείως στην πυρκαγιά των αρχών του 19ου αιώνα, η υπαπαντή, στη Ν.Α. κόγχη από την οποία διατηρείται η προφήτισσα Άννα, ο βωμός και μέρος από τη μορφή του Συμεών, η βάπτιση στη Ν., η Μεταμόρφωση στη Ν.Δ., η Σταύρωση στη Δ., η Αποκαθήλωση στη Β.Δ., κα η Ανάσταση στη Β. κόγχη.

          Στον εσωνάρθηκα απεικονίζονται οι υπόλοιπες χριστολογικές σκηνές: Η Έγερση του Λαζάρου με αρκετές φθορές, η Βαϊοφόρος με ακέφαλες τις κύριες μορφές, η Προετοιμασία του Νιπτήρα και ο Νιπτήρας. Νότιο τμήμα: Η Προσευχή στη Γεσθημανή κα η Προδοσία σε κακή κατάσταση, η Ανάληψη με πολλές φθορές και η Πεντηκοστή. Στον μικρό τρούλο του εσωνάρθηκα υπάρχει παράσταση της Παναγίας που δορυφορείται από οκτώ ολόσωμους Αγίους: Σέργιος, Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, Βάκχος, Ορέστης Μαρδάριος, Ευγένιος, Αυξέντιος και Ευστράτιος.

        Στα σφαιρικά τρίγωνα του τρουλίσκου μέσα σε στηθάρια παριστάνονται οι γονείς της Θεοτόκου Ιωακείμ και Άννα, ο πρωτομάρτυρας Στέφανος και ο ιαματικός Άγιος Παντελεήμων. Στα δύο τόξα εικονίζονται μοναστικοί άγιοι.

         Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής κατέχουν μια εξαιρετικά σημαντική θέση στην ιστορία της βυζαντινής ζωγραφικής. Η τεκμηριωμένη προέλευσή τους από καλλιτέχνες της Κωνσταντινούπολης που είχαν άμεση σχέση με τα αυτοκρατορικά εργαστήρια, τα καθιστούν ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα μνημειακά σύνολα της ακμάζουσας τέχνης της μακεδονικής δυναστείας. Τα κύρια στοιχεία που χαρακτηρίζουν την τεχνοτροπία αυτών των ψηφιδωτών είναι ο κυρίαρχος ρόλος του χρώματος, η εξωπραγματική απεικόνιση του τοπίου, η γεωμετρική απόδοση των πτυχών, η έλλειψη της τρίτης διάστασης, η αναζήτηση του προσωπογραφικού χαρακτήρα στα πρόσωπα των Αγίων. Όλα αυτά προσδίδουν μια πνευματικότητα και μια τάση φυγής από τον επίγειο κόσμο. Καταλήγοντας παρατίθενται αυτούσιες οι καίριες παρατηρήσεις της Ντούλας Μουρίκη που υπήρξε για την Ελλάδα μια ξεχωριστή προσωπικότητα στη μελέτη της βυζαντινής τέχνης.

«Αναμφισβήτητα η σημασία των ψηφιδωτών αυτών πηγάζει από την εκφραστική δύναμη της ανθρώπινης μορφής, τον έξοχο χειρισμό του χρώματος που γίνεται πρωταρχική αξία –όπως αργότερα στις μεγάλες περιόδους της ευρωπαϊκής ζωγραφικής- και από την τέλεια εναρμόνιση των παραστάσεων με την αρχιτεκτονική του ναού.

Το σύνολο αυτό εκφράζει με δύναμη τα κύρια στοιχεία της βυζαντινής αισθητικής, που ανταποκρίνεται στα ιδεώδη του πνευματικού βίου των βυζαντινών. Οι απτικές αξίες στο χειρισμό της ανθρώπινης μορφής και η ιλλουζιονιστική απόδοση της πραγματικότητας που επικρατούν στην αρχαία τέχνη, παραμερίζονται. Το ανθρώπινο σώμα που λάτρεψε ο αρχαίος κόσμος μεταβάλλεται κάτω από τη διακοσμητική, αφηρημένη διάταξη της πτυχολογίας, σ΄ ένα εκφραστικό στοιχείο που υποτάσσεται στη νομοτέλεια του ρυθμού του ζωγραφικού συνόλου.

Στη βυζαντινή τέχνη, μόνο το πρόσωπο με τα μάτια, τα «μάτια της ψυχής» σύμφωνα με μια νεοπλατωνική αντίληψη, αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Όπως απαιτούν οι αρχές της χριστιανικής πνευματικότητας, ο άνθρωπος πρέπει να απομακρύνεται από την καθημερινή πραγματικότητα. Και ακριβώς αυτο επιτυγχάνεται στα ψηφιδωτά της Χίου, ιδιαίτερα εκείνα που βρίσκονται στις κόγχες, δίνοντας έτσι την εντύπωση μιας εξωγήινης οπτασίας.

Ο παραμερισμός του τυχαίου και ο απαλός ρυθμός που συνέχει τα στοιχεία της βυζαντινής ζωγραφικής υπογραμμίζουν τις σταθερές, αιώνιες αρχές που διέπουν την πορεία του χριστιανικού κόσμου, σύμφωνα με την πολιτική και θρησκευτική ιδεολογία των Βυζαντινών. Έτσι, πέρα από τις σοβαρές αισθητικές αξιώσεις, τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου, εκφράζουν σε τέλειο βαθμό τα ιδεώδη του μεσαιωνικού κόσμου του Βυζαντίου».