Ο Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης- β' μέρος

       Τον Ιππόδρομο της Πόλης έχτισε πρώτος ο Σεπτίμιος Σεβήρος το 2ο μ.Χ. αιώνα, όταν ακόμα η πόλη λεγόταν Βυζάντιο, αποικία των Μεγαρέων, ιδρυμένη από το Βύζαντα. Είχε τη μορφή ρωμαϊκού ιπποδρόμου-σίρκους. Αργότερα τον 4ο αιώνα, ο Μέγας Κωνσταντίνος τον ανακαίνισε και τον μεγάλωσε. Η ύπαρξή του πριν την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης τον καθιστά το κατεξοχήν σημείο προσανατολισμού της νέας πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας.

 του ΑΝΤΡΕΑ ΙΩΑΝΝΙΔΗ, ιστορικού τέχνης 

επιμέλεια- εικονογράφηση: Θάνος Δασκαλοθανάσης

Συμβολική και κοινωνικοπολιτική λειτουργία του Ιπποδρόμου

Ο Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης

              Εκτός από το πρώτο υλικό επίπεδο του Ιπποδρόμου  (κτίσμα και αθλήματα) υπάρχει κι ένα δεύτερο, το ιδεολογικό εποικοδόμημα που μέσα από τον κοσμικό συμβολισμό αποδίδει σε τελευταία ανάλυση την κοινωνική, οικονομική και πολιτική  λειτουργία της εποχής, όπως αυτή αντανακλάται στη συλλογική συνείδηση.

             Για να γίνει  όμως πιο κατανοητό αυτό το επίπεδο, πρέπει να ανατρέξουμε στη ρωμαϊκή του παράδοση. Από κει το Βυζάντιο πηρε τόσο την υλική όσο και την ιδεολογική-συμβολική υποδομή. Για να εξηγηθεί όμως αυτή η επιβίωση των ρωμαϊκών παραδόσεων, θα πρέπει να δούμε σε ποια στοιχεία της βυζαντινής πραγματικότητας αντιστοιχούν. Είναι ανώφελο να διαπιστώνει κανείς επιρροές, χωρίς να ερευνά τους λόγους ύπαρξης τους μέσα στον κοινωνικό σχηματισμό που μελετά, δηλ. γιατί έγιναν δεκτές από την κοινωνία που τις παρέλαβε και πώς εξελίχτηκαν.

            Όταν ιδρύεται ο ρωμαϊκός Ιππόδρομος, αυτό γίνεται στη κοιλάδα Μουρτσια, ένα χώρο που από την εποχή των  Ετρούσκων συνδέεται με αγροτικές λατρείες. Διαρθρώνεται γύρω από  δύο θεότητες, την Ceres, σαν τη δική μας Δήμητρα, θεά της βλάστησης και του καρπού, και τον Cοnsus, τον Ίπειο Ποσειδώνα, χθόνια θεότητα, που αντιστοιχεί στο θάψιμο  του σπόρου.

          Η  Ceres λατρεύεται στο τμήμα του Ιπποδρόμου προς τις Carceres, ενώ ο Consus στη σφενδόνη. Το παραπάνω ζεύγος θεοτήτων αντιστοιχεί και με ένα άλλο, τη δυάδα Δήμητρα-Περσεφόνη- η τελευταία θεωρείται χθόνια θεότητα λόγω της ζωής της στον Άδη με τον Πλούτωνα. Με τον καιρό η Ceres θα γίνει η κατεξοχήν θεά προστάτις του λαού στον Ιππόδρομο, αφού   φροντίζει για το στάρι του, αυτού του λαού, που έχει διπλή υπόσταση ως καταναλωτικό κοινό και  ως πολιτική δύναμη, σαν εν δυνάμει στασιαστής.

            Τα άρματα, όταν έτρεχαν στο στίβο, συμβόλιζαν τον κύκλο της ζωής, το πέρασμα από τη ζωή (Δήμητρα) στο θάνατο (Ποσειδώνας-Περσεφόνη) και αντίστροφα. Κατά προέκταση, έχουμε κι άλλα ζεύγη που αντιστοιχούν, όπως νύχτα-μέρα, σκοτάδι-φως, σελήνη-ήλιος. Ο ηλιακός συμβολισμός άρχισε από νωρίς στη Ρώμη μέσω της Ανατολής και εκτός από λατρεία συνδεδεμένη με το πρόσωπο του αυτοκράτορα ήλιου αντανακλούσε και την προσπάθεια της Ρώμης να επικρατήσει  στην Ανατολή. Από νωρίς η Ρώμη ήθελε να αφαιρέσει από την Περσία το μονοπώλιο της ηλιακής λατρείας και συνδέει με αυτήν τις πρώτες αρματοδρομίες.

             Κοσμικός συμβολισμός λοιπόν στον Ιππόδρομο, που αποβλέπει στην ενότητα αντιθέτων καταστάσεων προσδίδοντάς τους συμπληρωματικές λειτουργίες. Αυτός ο δυαδικός συμβολισμός που σκοπό έχει την αποκατάσταση της ενότητας, δηλ. του «όλου», ενδυναμώνεται κι από το γεγονός ότι οι προστάτες των αρματοδρομιών ήταν οι Διόσκουροι, δίδυμοι αδερφοί, ο Κάστορας και ο Πολυδεύκης, που συμβολίζουν τα ζωή-θάνατος, πάνω κόσμος-κάτω κόσμος, σπορά-καρπός, όπως και τα δύο ημισφαίρια του ουρανού. Ο  ίδιος ο μύθος των Διοσκούρων παραπέμπει ξεκάθαρα σε αυτά. Γεννήθηκαν από τη Λήδα μέσα στο ίδιο αυγό –μαζί με την ωραία Ελένη- επειδή η Λήδα ενώθηκε ταυτόχρονα με το Δία, που πήρε τη μορφή του κύκνου, και με τον άντρα της. Το αυγό, σύμφωνα  με την ινδοευρωπαϊκή παράδοση συμβολίζει τη γονιμότητα. Ο Κάστορας,  γιος αθάνατου,  σκοτώνεται και πάει στον Άδη, ενώ ο Πολυδεύκης γίνεται ημίθεος και ζητάει να μοιραστεί την τύχη του και ο αδερφός του. Έτσι αρχίζει μια εναλλαγή, μισό χρόνο ο ένας στον Άδη και ο άλλος στον  ουρανό και αντίστροφα.

              Από το μύθο αυτό περνάμε στην «Ιστορία», όπου τη Ρώμη ιδρύουν δύο αδέρφια, ο Ρώμος κι  Ρωμύλος. Ο Ρώμος σκοτώνει το Ρωμύλο, πράγμα που προκαλεί τη ξεσήκωμα του λαού και τον αναγκάζει, να φτιάξει, με προτροπή του μαντείου, χρυσό ομοίωμα του αδερφού του για να συμβασιλέψει, αποκαθιστώντας έτσι τη χαμένη ενότητα. Παράλληλα ο Ρώμος ιδρύει και τον Ιππόδρομο για να διχάσει το λαό που στασίαζε, θεσμοποιώντας τους αγώνες και δημιουργώντας έτσι αντίπαλες μερίδες. Τα στοιχεία αυτά μας τα μεταφέρει ο Μαλάλας, συγγραφέας του 6^ου μ.Χ. αιώνα και έχουν μεγάλη βαρύτητα, γιατί δείχνουν πώς αποδίδαν  οι Βυζαντινοί την παράδοση. Όταν λοιπόν κάποιο από τα μέρη αποκτούσε ισχυρές συμπάθειες, ο Ρώμος έκανε ότι πήγαινε με τους άλλους και αποκαθιστούσε έτσι την ισορροπία. Οι ομάδες του λαού στη  Ρώμη ήταν τρεις: οι άσπροι, οι κόκκινοι  και οι πράσινοι που αντιστοιχούν στις τρεις κοινωνικές ομάδες με τις λειτουργίες τους, τους Ιερείς, τους Πολεμιστές, τους Αγρότες, όπως ήθελαν την κοινωνική διαστρωμάτωση οι Ινδοευρωπαίοι.

              Όταν ιδρύεται η Κωνσταντινούπολη, η Νέα  Ρώμη, μεταφέρει μαζί της κι όλο τον ιδεολογικό εποικοδόμημα της παλιάς πρωτεύουσας  , Κάστορας-Πολυδεύκης, Ρώμος-Ρωμύλος, Κωνσταντίνος-Λικίνιος. Η συμπληρωματική δυάδα επανέρχεται και μάλιστα λέγεται ότι ο χώρος που χτίστηκε ο Ιππόδρομος ανήκε σε δύο αδέρφια, όπως αδέρφια ήταν και οι δύο πρώτοι αρχηγοί των Βένετων και των Πράσινων.

       Ο βυζαντινός Ιππόδρομος αναπαράγει το ρωμαϊκό κοσμικό συμβολισμό που υποκρύπτει παγανιστικές αγροτικές λατρείες. Έτσι το πέλμα συμβολίζει τη γη, το νερό, όταν αναφέρεται στην τάφρο  που περιβάλλει το πέλμα,  παραπέμπει στον Ωκεανό γύρω από τη γη, και αναφέρεται στη σπίνα, υπονοεί τη μέση θάλασσα, τη Μεσόγειο. Πρόκειται για δύο θεωρίες που συνυπάρχουν στην κοσμολογία των Χριστιανών: η μια δέχεται ότι η γη περιβάλλεται από ωκεανός και ότι οι θάλασσες  είναι πλωτοί κόλποι, και η άλλη ότι έχουμε κλειστές θάλασσες που επικοινωνούν μεταξύ τους με πορθμούς. Και τα δυο συγκλίνουν σε μια κοινή κοσμογονική αντίληψη, αυτή που θέλει η Βίβλος, ότι η γη δηλ. προήλθε από το νερό. Ας μην ξεχνάμε και τον ανανεωτικό και εξαγνιστικό χαρακτήρα του νερού στο χριστιανισμό. Και το όνομα του Εύριπου, που αποδίδεται στο υδάτινο μέρος του Ιπποδρόμου, υποδηλώνει αυτή την ανανέωση. Ο Εύριπος είναι ο πορθμός με την παλίρροια, γεγονός που ωθούσε τους αρχαίους να λένε ότι αλλάζει εφτά φορές, υπήρχε μάλιστα η παροιμιώδης φράση του 4^ου- 5^ου αιώνα ότι «αλλάζει  σαν τον Εύριπο».

        Ο οβελίσκος σαν κορυφή του ουρανού, ταυτίζεται άρα και με τον άξονα του Κόσμου (ο χριστιανικός σταυρός) που ενώνει τα τρία επίπεδα κάτων κόσμο-γη-ουρανό αλλά και γη-ορατό ουρανό-αόρατο ουρανό, όπως θέλει ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης τον 6^ο αιώνα. Οι δώδεκα πόρτες, οι  Carceres,  είναι τα 12 ζώδια, ενώ οι τρεις κώνοι των ορίων, τα 3 δεκαήμερα του κάθε ζωδίου. Κάθε κούρσα περιλαμβάνει 7γύρους, που είναι οι 7 μέρες της βδομάδας και οι 24 κούρσες οι ώρες της μέρας. Οι 4 δήμοι συμβολίζουν τις 4 εποχές, αλλά και τα 4 σημεία του ορίζοντα, όπως και τα 4 στοιχεία του κόσμου:

Πράσινο-άνοιξη-Αφροδίτη-γη

Κόκκινο-καλοκαίρι-Άρης-φωτιά

Μπλε-φθινόπωρο-Κρόνος ή Ποσειδώνας-θάλασσα

Άσπρο-χειμώνας-Δίας-αέρας

          

            Τα δύο όρια της σπίνας, τα σημαντικότερα αναγνωριστικά στοιχεία του Ιπποδρόμου, είναι φορτισμένα με την έννοια της ζωής και του θανάτου, όπου της ζωής είναι στις Carceres και του θανάτου στη σφενδόνη, το πιο επικίνδυνο σημείο της διαδρομής. Εκεί συμβαίνουν και θανατικές εκτελέσεις. Είναι πιθανό οι 3 κώνοι των ορίων να είχαν στη κορφή τους αυγά που παραπέμπουν στους Διόσκουρους, στους οποίους είχε αφιερώσει ο Σεπτίμιος Σεβήρος τον πρώτο Ιππόδρομο, άλλωστε και το μέτρημα των γύρων με τα γινόταν με τα 7 αυγά που υπήρχαν πάνω στα τετρακιόνια. Οι αρματοδρομίες λοιπόν, ανάπλαθαν σε συμβολικό επίπεδο, τον κύκλο της ζωής, υποδηλώνοντας  το αγροτικό ζεύγος σπορά –καρπός που περικλείει και το ζεύγος σελήνη –ήλιος. 

           Στο Βυζάντιο ο αυτοκράτορας παραβάλλεται με τον ήλιο,  συνδέοντας  έτσι στο πρόσωπό του την αυτοκρατορία και τον Κόσμο. Τοπικός λοιπόν συμβολισμός (4 σημεία του ορίζοντα, γη, θάλασσα, ουρανός) κα χρονικός  (4 εποχές, ζώδια, μέρες, ώρες) για να αποδοθεί ο κόσμος σαν σύνολο, το όλον του κόσμου. Άλλο ένα σημαντικό γεγονός που έρχεται να εδραιώσει την άποψη της  γεωργικής αφετηρίας των αγώνων, είναι και το εξής: Ενώ έχουμε με τον Ιππόδρομο μια σχεδόν ορθογώνια  αξονική κατασκευή, όλος ο συμβολισμός παραπέμπει σε κύκλο, τόσο ο χρονικός όσο κι ο τοπικός με τα 4 σημεία του ορίζοντα, όπου το τέταρτο υπενθυμίζει την ενότητα του κύκλου. 

          Και εδώ συμβαίνει κάτι το σημαντικό, που έχει σχέση με την αντίληψη του χρόνου. Σ΄όλους τους προβιομηχανικούς πολιτισμούς ο χρόνος γίνεται αντιληπτός σε κυκλική κίνηση, σαν συνεχής επανάληψη. Είναι ο περίφημος μύθος της αέναης επιστροφής που ξεκινάει από τις   αγροτικές κοινωνίες και έχει σχέση με την καλλιέργεια, δηλ. σπορά-συγκομιδή, θάψιμο σπόρου-φύτρωμα, ζωή-θάνατος. Πρώτα οι Εβραίοι εισάγουν την ευθύγραμμη χρονική κίνηση, αλλά με ένα τέλος που θα είναι η εμφάνιση του Μεσσία. Το ίδιο συμβαίνει και με τους χριστιανούς με τη Δευτέρα Παρουσία. Την πλήρη ανάπτυξή της αυτή η αντίληψη τη δέχεται με τον ιστορικό υλισμό, όπου υπάρχει συνεχής εξέλιξη. 

           Είναι λοιπόν φυσικό, σε μια κοινωνία όπως η Βυζαντινή, όπου σε όλης της τη διάρκεια η οικονομία βασίζεται στη γεωργία, να επιβιώνουν  τέτοιου είδους διανοητικές δομές. Δηλ. αν το Βυζάντιο διατηρεί το γεωργικό συμβολισμό στη συλλογική συνείδηση, είναι γιατί τούτο έχει πραγματική  ανταπόκριση μα την κοινωνική πραγματικότητα. Πράγματι η γεωργία  καθορίζει τη βυζαντινή οικονομία, γεγονός που αποδεικνύει κα η χρήση του νομίσματος που απόβλεπε πιο πολύ στην πληρωμή φόρων παρά στην υποστήριξη του εμπορίου. Και η κοινωνική θέση του Βυζαντινού ανθρώπου καθοριζόταν πιο πολύ από την κατοχή της γη. Στους πρώτους μάλιστα αιώνες οι γερουσιαστές –ανώτεροι πολιτικοί άρχοντες-επιτρεπόταν να έχουν σαν πόρο ζωής μόνο τη γη. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η πόλη και η ύπαιθρος στο Βυζάντιο δεν έχουν σαφή διαχωρισμό που πήραν στις μετέπειτα καπιταλιστικές  κοινωνίες. 

          Ο ρόλος αυτός της γεωργίας φαίνεται κι από ένα άλλο σημείο μέσα στη διάρθρωση το Ιπποδρόμου και εξηγεί την κοινωνική και πολιτική του διάσταση. Οι 4 δήμοι, αντιπρόσωποι του πληθυσμού δηλ.,  εξασθενούν και αφήνουν την κυριαρχία τους στους δυο πιο ισχυρούς, τους Πράσινους και τους Βένετους. Πώς συμβαίνει όμως να ξεκινάμε  με τρεις στη Ρώμη, να έχουμε τέσσερις στην Πόλη κα στην ουσία να υπάρχουν  2; Οι Βένετοι φαίνονται να προήλθαν από μια διχοτόμηση των Πράσινων που αντιπροσώπευαν τον πληθυσμό μιας πόλης, είναι οι αγρότες της ρωμαϊκής παράδοσης, δηλ, οι καταναλωτές του γεωργικού προϊόντος στο αστικό κέντρο. Το πράσινο καταλήγει να γίνει το εθνικό χρώμα της Κωνσταντινούπολης όπως και της Ρώμης, όπου τη μια την λέγαν Ανθούσα και την άλλη Flora. Όταν γιορτάζονταν τα γενέθλια της Πόλης, γέμιζαν μικρά πλοία με λαχανικά, ψάρια και γλυκίσματα που τα τοποθετούσαν στον  Εύριπο και το οποία μοιράζονταν στο τέλος ο κόσμος, ενώ παράλληλα οι Ιπποδρομίες της μέρας αυτής λεγόταν «Ιππικόν Λαχανικόν». 

              Σαν λαικός  θεσμός ο Ιππόδρομος, ήταν φυσικό να κυριαρχήσουν οι Πράσινοι, από τη διχοτόμηση των οποίων βγαίνουν οι Βένετοι. Υπάρχουν ενδείξεις που θέλουν τους πρώτους να αντιπροσωπεύουν λαϊκές τάξεις, ενώ οι δεύτεροι ανώτερες, οπωσδήποτε όμως τον αστικό πληθυσμό της Πόλης.Τώρα, όσο για τους Άσπρους που στη   ρωμαϊκή  παράδοση  αντιπροσωπεύουν τους Ιερείς, στην Κωνσταντίνου Πόλη (στους πρώτους αιώνες, γιατί μετά οι δήμοι   εξασθενούν) υποβιβάζονται γιατί η Έκκλησία απέχει από τον Ιππόδρομο, θεωρώντας τον μιασματικό,  ενώ παράλληλα δεν έχει την εποχή αυτή τόση ισχύ όσο η πολιτική εξουσία.

      

            

            Για τους στρατιωτικούς συμβαίνει το ίδιο: μέχρι  τον 7ο αιώνα υπερέχει  η πολιτική εξουσία, ενώ ο μισθοφορικός στρατός απέχει πολύ από το να γίνει κοινωνική τάξη. Όταν  αυτό θα γίνει αργότερα με τους εικονομάχους αυτοκράτορας και τα Θέματα, ο θεσμός των δήμων θα χει εξασθενήσει.

                 Πέρα από τη κοινωνική διάσταση του Ιπποδρόμου υπήρχε κα η πολιτική. Ο συμβολισμός του κύκλου της ζωής, που καταλήγει στη νίκη της ζωής πάνω στο θάνατο και στην ανανέωση του κόσμου, δηλ. της αυτοκρατορίας που ταυτίζεται με αυτόν, καταλήγει στο πρόσωπο του αυτοκράτορα που αντιπροσωπεύει στη γη την αυτοκρατορία –κόσμο αλλά και το Θεό. Ρόλος του αυτοκράτορα στον Ιππόδρομο είναι η διατήρηση της ισορροπίας, δηλ. της οικονομίας των πραγμάτων, μέσα από τις αντιθέσεις τους, όπως ακριβώς τα έταξε η θεία θέληση.

                                 

              Η ισορροπία που υπάρχει πάνω στα βάθρα  με τη διάταξη των θέσεων των δήμων, όπως τα όρισε ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος, διαταράσσεται με τις αρματοδρομίες και πρέπει να αποκατασταθεί με την παρέμβασή του, παίρνοντας πότε το μέρος τους ενός και πότε του άλλου. Είναι ένα πολιτικό συμβολικό παιχνίδι  μέσα από το οποίο βγαίνει ανανεωμένη η αυτοκρατορική εξουσία, ενώ οι αγώνες παράλληλα  μετατρέπονται σε μια αυτοκρατορική  τελετουργία, όπου κάθε νίκη σε άρματα αποδίδεται σε αυτόν, ενώ κάθε νίκη στα αθλήματα είναι   σύμβολο των νικών του στις μάχες. Ο απώτερος συμβολισμός της νίκης είναι η επαναφορά της  τάξης πάνω στο χάος. Ο αυτοκράτορας δηλαδή παράγει σε μικρογραφία την πρωταρχική κοσμογονική πράξη της δημιουργίας του κόσμου. Το ίδιο ακριβώς σημαίνει και η αποκατάσταση της ηρεμίας-ισορροπίας στους δήμους. Μ΄ αυτόν τον τρόπο επιβεβαιώνεται και καταξιώνεται ο ρόλος του αυτοκράτορα πάνω στη γη, όπως ο Θεός τον όρισε.

           Από αυτό το πολιτικό παιχνίδι της  εναλλαγής της  προτίμησης των δήμων (πάντα όμως μεταξύ των ίδιων με σκοπό τη διατήρηση της ισορροπίας) απέχει η Εκκλησία για την οποία οποιαδήποτε προτίμηση σημαίνει αίρεση. Άρα η απουσία της Εκκλησίας από τον Ιππόδρομο είναι περισσότερο μια βασική ιδεολογική διαφορά με την  πολιτική εξουσία κι ένας φόβος για τη δική της εξουσία παρά αποτροπιασμός για τα θεάματα. Για την Εκκλησία ένας ο Θεός, ένας ο πατριάρχης, ένας ο αυτοκράτορας, ένας ο λαός και διαμορφώθηκαν μια για πάντα. Ας μη γελιόμαστε όμως, ακόμα και στον πολιτικό χώρο ο διχασμός επιτρέπεται όσο περιορίζεται στο λαό, κι αυτό για να επιβεβαιωθεί η αυτοκρατορική εξουσία. Όταν φτάσουν όμως να αμφισβητήσουν αυτήν, τότε επέρχεται η τιμωρία, όπως στη στάση του Νίκα, επί Ιουστινιανού, όπου ο  στρατός  σκότωσε 30000 άτομα στον Ιππόδρομο.

          Τελικά ο Ιππόδρομος γίνεται ο τόπος εκτόνωσης της πολιτικής ζωής η οποία «θεατρικοποιείται» και οδηγεί στην κάθαρση ώστε να επέλθει ηρεμία και διασφάλιση της τάξης, η αποκατάσταση της κοσμικής αρμονίας. Ένα «παιχνίδι» δηλ. εξουσίας, όπως θα το αποκαλούσε ένας σύγχρονος μας δυτικός άνθρωπος γιατί για τον Βυζαντινό ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να δει αντικειμενικά  το σύστημα –δομή που τον περιείχε, ώστε να ασκήσει κριτική απ΄ έξω. Όταν πέφτανε τα δεινά στην αυτοκρατορία ο λαός ξεσηκωνόταν και ζητούσε την αντικατάσταση του αυτοκράτορα, γιατί σήμαινε ότι ο Θεός απέσυρε την εύνοιά του λόγω ανικανότητας, ούτε κατά διάνοια όμως να αμφισβητηθεί ο θεσμός της αυτοκρατορικής εξουσίας.

         
              Απόδοση λοιπόν σε συμβολικό επίπεδο της κοινωνικό-οικονομικής δομής του Βυζαντίου και συνεχής αναπαραγωγή της, όπως και της αυτοκρατορικής εξουσίας, εγγυήτριας δύναμης της τάξης των πραγμάτων, όπως την όρισε ο Θεός. Αυτός είναι σε τελευταία ανάλυση ο βυζαντινός Ιππόδρομος.


ΔΕΙΤΕ ΣΧΕΤΙΚΟ ΒΙΝΤΕΟ ΜΕ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΥ