Παραθέτουμε τα παρακάτω κείμενα, η προσεκτική μελέτη των οποίων οδηγεί στην κατανόηση οψεων και εκφάνσεων της ζωής των ανθρώπων κατά την ιστορική περίοδο του Βυζαντίου
επιμέλεια: Θάνος Δασκαλοθανάσης
Ένας βασιλικός γάμος
Tο 421 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ο Β΄(408-450) παντρεύτηκε την Αθηναΐδα- Ευδοκία με τη μεσολάβηση της αδερφής του Πουλχερίας. Έναν αιώνα αργότερα ο χρονογράφος Ιωάννης Μαλάλας διηγείται τα σχετικά γεγονότα με τον δικό του τρόπο.
Ιωάννης Μαλάλας, Χρονογραφία
Μετά την τελευτήν του αυτού πατρός ανδρωθείς Θεοδόσιος ο Βασιλεύς εζήτει λαβείν γυναίκα και ώχλει τη αυτού αδελφή Πουλχερία τη δεσποίνη… Και είπεν αυτή ο βασιλεύς Θεοδόσιος ότι: «Εγώ θέλω ει εύρης μοι νεωτέραν εύμορφον πάνυ, ίνα τοιούτο κάλλος μη έχη γυνή εις Κωνσταντινούπολιν, είτε εξ΄ αίματος έστι βασιλικού είτε εξ΄ αίματος συγκλητικού πρώτου. Εί δε μη έστι καλή εις υπερβολήν, ού χρείαν έχω, ούτε αξιωματικήν ούτε έκ βασιλικού αίματος ούτε πλούτον, αλλά και εί τινός δή ποτέ έστι θυγάτηρ, μόνον παρθένον και ευπρεπεστάτην πάνυ, ταύτην λαμβάνω». Και ακηκοώσα ταύτα η δέσποινα Πουλχερία πανταχού έπεμψε περιεργαζόμενη…
Ή αυτή Πουλχερία… εισήλθε προς τον ίδιον αυτής αδελφόν τον βασιλέα Θεοδόσιον και είπεν αυτώ ότι «Ηύρον νεωτέραν πάνυ εύμορφον, καθαρίαν, εύστολον, ελλόγιμον, Ελλαδικήν, παρθένον, θυγατέρα φιλοσόφου. Ο δε ακούσας ως νεώτερος ανήφθη… και εωρακώς αυτήν ηράσθη αυτής… και κρατήσας αυτήν και χριστιανήν ποιήσας, ήν γάρ Έλλην, και μετονομάσας αυτήν Ευδοκίαν, έλαβε αυτήν εις γυναίκα, ποιήσας αυτή βασιλικούς γάμους, και έσχεν εξ αυτής θυγατέρα Ευδοξίαν.
Καταγραφή παροίκων από έγγραφο της Μονής Μεγίστης Λαύρας του 1321
Ανάμεσα στα έγγραφα των μοναστηριών της βυζαντινής περιόδου, ξεχωριστή θέση κατέχουν οι «περιορισμοί», στους οποίους καταγράφονται με λεπτομέρειες τα περιουσιακά στοιχεία της κάθε μονής. Καταγράφονται συγκεκριμένα οι πάροικοι που εξαρτώνται από το μοναστήρι μαζί με τα κτήματα που καλλιεργούν και τα μέλη της οικογένειάς τους.
Ένα τυχαίο παράδειγμα αποτελεί το παρακάτω απόσπασμα από έγγραφο της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους των αρχών του 14ου αιώνα (1321), που καταγράφει παροίκους στο χωριό Γομάτου (σημερινό Γομάτι) στην περιοχή Ρεβενεκείας ( σημερινή Μεγάλη Παναγιά) της Χαλκιδικής.
«Έν τω καπετανικίω Ρεβενικείας χωρίον του Γομάτου, έν ώ Άννα χήρα, η θυγάτηρ Θεοτοκίου του Μούστου, έχει υιόν Ιωάννην, εσωκηποπεριβόλιον από της από της αδερφικής αυτής μερίδος μοδίου ημίσεως, ελαίαν α΄, καρύας δίμοιρον….
Δημήτριος, ο αδελφός αυτής, έχει γυναίκα Ξένην, περιβόλιον το από της αδελφικής αυτού μερίδος μοδίου ημίσεως, ελαίαν α΄, καρύαν α΄, ετέρας καρύας δίμοιρον, αμπέλιον λιτρών στ΄, έτερον έκ προικός πλησίον της Σιλιγνούς μοδίων δ΄, και από της πεθερικής αυτού στάσεως εσωπεριβόλιον μοδίου τρίτου…»
( ο μόδιος είναι μέτρο βάρους και το λίτρον μέτρο όγκου)
Η αγορά της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 10ου αιώνα
Ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας Ιωάννης Καμινιάτης περιγράφει την κίνηση και τον πλούτο που υπήρχε στην αγορά της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 10ου αιώνα.
Ιωάννης Καμινιάτης, Εις την άλωσιν της Θεσσαλονίκης
«Ένθεν και παμμιγής όχλος αεί περιεστοίχει τάς αγυιάς των τε αυτοχθόνων και των άλλως επιξενουμένων, ως ευχερέστερον είναι ψάμμον παράλιον εξαριθμείν ή τους την αγοράν διοδεύοντας και των συναλλαγμάτων ποιούμενους την μέθοδον. Εντεύθεν χρυσίου και αργυρίου και λίθων τιμίων παμπληθείς θησαυροί τοις πολλοίς εγίνοντο, και τά έκ σηρών υφάσματα ως τα έξ ερίων τοίς άλλοις επινενόητο. Περί του γαρ των άλλων υλών, χαλκού, σιδήρο, κασσιτέρου τε και μολύβδου και υέλου, οίς αι διά πυρός τέχναι τον βίον συνέχουσι, και μνησθήναι μόνον παρέλκον ηγούμαι, τοσούτων όντων ως αλλην τινά δύνασθαι πόλιν δι΄αυτών δομείσθαι και απαρτίζεσθαι».
Η πνευματική κίνηση στη Θεσσαλονίκη τον 14ο αιώνα
Ο λόγιος και πολιτικός Δημήτριος Κυδώνης επαινεί την πνευματική άνθηση στη Θεσσαλονίκη την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων (1261-1341) και συγκρίνει την πόλη με την αρχαία Αθήνα.
«Ρητόρων δε και φιλοσόφων και των άλλων των επί τοις λόγοις, πού τις αν ή πλείους ή καλλίους ίδοι χορούς; Άλλ΄ ενταύθα πάντες συγχωρούσι τη πόλει και διατριβήν καλούσι κοινήν, πάντων παρά τας ενταύθας μούσας επιγομένων. Αλλά μην τούτο γε μόνον ούκ ένεστ΄ ειπείν, ως νύν μέν αυτή συμβέβηκε προστήναι των λόγων, ήν δ΄ ότε μετά των αγνοούντων ετέτακτο. Αλλά τον άπαντα δή χρόνον Έλικών ήν η πόλις και νενίκησεν ενταύθα τά των μουσών δι΄ αιώνος ακμάζειν, ώσπερ φασί την Ήβην οι ποιηταί. Ούτως Αθήνησιν αν τις είποι μετά Δημοσθένους και Πλάτωνος, διατρίβειν αυτόθι γενόμενος».
Όροι εισδοχής νέων μελών στην συντεχνία των Τραπεζιτών
Το «Επαρχιακό Βιβλίο» επιβάλλει τους κανόνες λειτουργίας των συντεχνιών στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Ακολουθεί ένα παράδειγμα που αφορά στη συντεχνία των Τραπεζιτών.
Επαρχιακόν Βιβλίον
«Ο τραπεζίτης προβληθήναι μέλλων μαρτυρείσθω πάρ΄ εντίμων και χρησίμων ανδρών οικειουμένων αυτόν μηδέν πράττειν παρά τα διατεταγμένα, το μη τά νομίσματα ή τα μιλιαρίσια ξέειν μήτε τέμνειν ή παραχαράττειν, μήτε δούλον ίδιον αντ αυτ΄ εν τη τραπέζη καθιστάν την πραγματείαν ποιούμενον, εί τυχόν αυτός έν τίσι προς καιρόν ασχολείται δουλείαις, ως αν μη παρ΄ αυτών τά της τέχνης κιβδηλεύοιτο. Εί δε τις ευρεθείη μη ούτω ποιών, ποινήν την διά χειρός τομήν υποστήσεται».
(μαρτυρείσθω πάρ΄ εντίμων και χρησίμων ανδρών οικειουμένων αυτόν= να έχεις την έξωθεν μαρτυρία έντιμων και χρηστών ανδρών που εγγυούνται γι΄ αυτούς ότι…)
Απαγορεύεται στα μοναστήρια να χρησιμοποιούν δόυλους
Από τα τέλη του 8ου αιώνα δεν επιτρέπεται στα μοναστήρια να χρησιμοποιούν δούλους. Την απαγόρευση αυτή επισημαίνει ο Θεόδωρος Στουδίτης (759-826) σε επιστολή του προς τον πρώην μαθητή του Νικόλαο, ο οποίος πρόσφατα είχε αναδειχτεί σε ηγούμενο μονής.
Επιστολή 10η
« Ού κτήση δούλον ούτε εις οικείαν χρείαν ούτε είς ήν επιστεύθης μονήν ούτε είς αγρούς σουν τον κατ΄ εικόνα Θεού γεγονότα άνθρωπον. Τούτο γάρ μόνοις τοις εν τω βίω συγχώρηται, σοί δε χρεών ευατόν παρασχείν τοίς ομοψύχοις σου αδελφοίς δούλον».
Απόσπασμα από το λόγο του Μ. Βασιλείου "Προς τους νέους''
« Ἀλλ᾿ ὅτι μὲν οὐκ ἄχρηστον ψυχαῖς μαθήματα τὰ ἔξωθεν δὴ ταῦτα ἱκανῶς εἴρηται· ὅπως γε μὴν αὐτῶν μεθεκτέον ὑμῖν ἑξῆς ἂν εἴη λέγειν. Πρῶτον μὲν οὖν τοῖς παρὰ τῶν ποιητῶν, ἵν᾿ ἐντεῦθεν ἄρξωμαι, ἐπεὶ παντοδαποί τινές εἰσι κατὰ τοὺς λόγους, μὴ πᾶσιν ἐφεξῆς προσέχειν τὸν νοῦν, ἀλλ᾿ ὅταν μὲν τὰς τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν πράξεις ἢ λόγους ὑμῖν διεξίωσιν, ἀγαπᾶν τε καὶ ζηλοῦν, καὶ ὅτι μάλιστα πειρᾶσθαι τοιούτους εἶναι, ὅταν δὲ ἐπὶ μοχθηροὺς ἄνδρας ἔλθωσι τῇ μιμήσει, ταῦτα δεῖ φεύγειν ἐπιφρασσομένους τὰ ὦτα οὐχ ἧττον ἢ τὸν Ὀδυσσέα φασὶν ἐκεῖνοι τὰ τῶν Σειρήνων μέλη. Ἡ γὰρ πρὸς τοὺς φαύλους τῶν λόγων συνήθεια ὁδός τίς ἐστιν ἐπὶ τὰ πράγματα. Διὸ δὴ πάσῃ φυλακῇ τὴν ψυχὴν τηρητέον, μὴ διὰ τῆς τῶν λόγων ἡδονῆς παραδεξάμενοί τι λάθωμεν τῶν χειρόνων, ὥσπερ οἱ τὰ δηλητήρια μετὰ τοῦ μέλιτος προσιέμενοι. Οὐ τοίνυν ῳἐν πᾶσιν& ἐπαινεσόμεθα τοὺς ποιητάς, οὐ λοιδορουμένους, οὐ σκώπτοντας, οὐκ ἐρῶντας ἢ μεθύοντας μιμουμένους, οὐχ ὅταν τραπέζῃ πληθούσῃ καὶ ὠδαῖς ἀνειμέναις τὴν εὐδαιμονίαν ὁρίζωνται. Πάντων δὲ ἥκιστα περὶ θεῶν τι διαλεγομένοις προσέξομεν, καὶ μάλισθ᾿ ὅταν ὡς περὶ πολλῶν τε αὐτῶν διεξίωσι καὶ τούτων οὐδ᾿ ὁμονοούντων. Ἀδελφὸς γὰρ δὴ παρ᾿ ἐκείνοις διαστασιάζει πρὸς ἀδελφόν, καὶ γονεὺς πρὸς παῖδας, καὶ τούτοις αὖθις πρὸς τοὺς τεκόντας πόλεμός ἐστιν ἀκήρυκτος. Μοιχείας δὲ θεῶν καὶ ἔρωτας καὶ μίξεις ἀναφανδόν, καὶ ταύτας γε μάλιστα τοῦ κορυφαίου πάντων καὶ ὑπάτου Διός, ὡς αὐτοὶ λέγουσιν, ἃ κἂν περὶ βοσκημάτων τις λέγων ἐρυθριάσειε, τοῖς ἐπὶ σκηνῆς καταλείψομεν. Ταὐτὰ δὴ ταῦτα λέγειν καὶ περὶ συγγραφέων ἔχω, καὶ μάλισθ᾿ ὅταν ψυχαγωγίας ἕνεκα τῶν ἀκουόντων λογοποιῶσι».
«Ἀρκετὰ σᾶς ἐξήγησα τὸ ὅτι αὐτὰ τὰ κοσμικὰ μαθήματα δὲν εἶναι ἀνώφελα γιὰ τὴν ψυχή. Ἂς ἔλθουμε τώρα νὰ δοῦμε καὶ τὸ πῶς πρέπει νὰ τὰ ἀφομοιώνετε. Ἂς ἀρχίσουμε ἀπὸ τὰ πολύμορφα ἔργα τῶν ποιητῶν. Δὲν πρέπει νὰ δίνετε σημασία σὲ ὅλα, χωρὶς ἐξαίρεση, τὰ διδάγματά τους. Ὅταν σᾶς ἐξιστοροῦν κατορθώματα, ἢ σᾶς ἐκθέτουν λόγια καλῶν ἀνθρώπων, νὰ τὰ δέχεστε μὲ ἀγάπη, νὰ κοιτᾶτε νὰ τοὺς μιμηθῆτε, νὰ τοὺς μοιάσετε, ὅσο μπορεῖτε. Ὅταν ὅμως φέρνουν στὴ μέση κακοὺς ἀνθρώπους, πρέπει νὰ ἀποφεύγετε τὶς τέτοιες εἰκόνες, φράζοντας τ᾿ αὐτιά σας ὅμως ὁ Ὀδυσσέας, πού, καθὼς διηγεῖται ὁ Ὅμηρος, ἤθελε ν᾿ ἀποφύγει τὴ μελῳδία τῶν Σειρήνων. Γιατί; Διότι ἅμα συνηθίσει κανεὶς στὰ ἁμαρτωλὰ λόγια, περνᾶ καὶ στὰ ἁμαρτωλὰ ἔργα. Γι᾿ αὐτό, λοιπόν, πρέπει μὲ κάθε τρόπο νὰ προφυλάσσουμε τὴν ψυχή μας. Διότι ὑπάρχει κίνδυνος, μαζὶ μὲ τὴ γλύκα τῶν λόγων νὰ πάρουμε μέσα μας καὶ κάτι θανάσιμο, χωρὶς νὰ τὸ καταλάβουμε. Εἶναι μέλι, ποὺ ἔχει καὶ δηλητήριο. Δὲν θὰ ἐπαινέσουμε, ἔτσι, τοὺς ποιητές, ὅταν παριστάνουν ἀνθρώπους ποὺ ἀσεβοῦν, ποὺ ἐμπαίζουν, ποὺ παραδίνονται στὴν ἀκολασία, ποὺ παρασύρονται ἀπὸ τὸ πιοτό, οὔτε ὅταν περιορίζουν τὴν εὐτυχία σὲ πλούσια τραπέζια καὶ σὲ ἄσεμνα τραγούδια. Καὶ δὲν θὰ δώσουμε καμιὰ σημασία, ὅταν κάνουν λόγο γιὰ θεοὺς καὶ μᾶς λένε ὅτι οἱ θεοὶ αὐτοὶ εἶναι πολλοὶ κι ἀλληλομισοῦνται. Διότι, καθὼς ξέρετε, οἱ ψεύτικοι θεοὶ τῆς εἰδωλολατρίας πολεμᾶνε ὁ ἀδελφὸς τὸν ἀδελφὸ κι ὁ πατέρας τὰ παιδιά του κι ἐκεῖνα τοὺς γονεῖς τους, μὲ ὑπουλότητα. Θ᾿ ἀφήσουμε στοὺς ἀνθρώπους τοῦ θεάτρου τὶς μοιχεῖες τῶν θεῶν, τοὺς ἔρωτές τους, τὶς ἀσύστολες σαρκικές τους σχέσεις καὶ πρὸ παντὸς τοῦ μεγαλύτερου ἀπ᾿ ὅλους θεοῦ Δία, ὅπως λέγουν αὐτοί. Εἶναι πράγματα ὅλα αὐτά, ποὺ καὶ γιὰ τὰ ζῷα ἂν τὰ ἔλεγε κανεὶς θὰ κοκκίνιζε. Τὰ ἴδια ἔχω νὰ πῶ καὶ γιὰ τοὺς πεζογράφους καὶ μάλιστα ὅταν γράφουν γιὰ νὰ διασκεδάσουν».
Η ακτινοβολία ενός βυζαντινού λογίου έξω από τα σύνορα της αυτοκρατορίας
Ο χαλίφης των Αράβων Μαμούν (813-833) με επιστολή του ζητάει από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο (829-842) να επιτρέψει τη μετάβαση του λογίου Λέοντα Μαθηματικού, για να διδάξει στην Βαγδάτη, και ως αντάλλαγμα προσφέρει ειρήνη και αιώνια φιλία, καθώς κι ένα σημαντικό χρηματικό ποσό.
Θεοφάνους Συνεχιστή, έκδοση Βόννης, σελ. 190
«Προς δε τον Θεόφιλον επιστολή πέμπει, τον νουν τούτον εμπεριέχουσαν, ως εβουλόμην μεν αυτός αφικέσθαι σοι, έργον φίλου τε και μαθητού εκπληρών, επεί δε ή τε προσανακειμένη μοι αρχή εκ Θεού και ο πολύς υπό την χείρα μου τελών και εξουσίαν λαός τούτο ού συγχωρεί, αξιώ τον όν έχεις επί φιλοσοφία και τας άλλαις επιστήμαις περιβόητον άνδρα βραχύν τινά χρόνον επαποστείλαι, και συγγενέσθαι μοι τούτον πείσαι, τρόπω διδασκαλίας της αυτού επιστήμης μεταδίδοντα και αρετής τω ούτως έχοντι εμοί προς εκείνας ερωτικώς. Πάντως δε ουκ αναβολή τις γενήσεται ότι τε των ουχ ομογλώσσων εγώ και ότι της πίστεως αλλότριος, αλλ΄ότι μάλλον τοιούτος ο αξιών, πέρας η αίτησις λήψεται παρά φίλοις επιεικέσι τε και χρηστοίς , χάρις δε σοι καταβληθήσεται υπέρ τούτου χρυσίου μεν είκοσι κεντηνάρια, ειρήνη δε και σπονδαί αιδιοί τε και ατελεύτητοι».
Η επιρροή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στον ορθόδοξο κόσμο ως τους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες
Λίγο μετά τα μέσα του 14ου αιώνα ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κάλλιστος ο Α΄(1350-1353 και 1355-1363) καθοδηγεί και συμβουλεύει τον μητροπολίτη Κίεβου για το πώς πρέπει να φέρεται προς τον ποίμνιό του.
Eκδ. Μiklosich-Muller, τ. 1, σελ. 321
«Η ιερότης σου γιγνώσκεις ακριβώς, ότι, ότε σε εχειροτονήσαμεν, Κίεβου και πάσης Ρωσίας μητροπολίτην εχειροτονήσαμεν, ουχ ενός δε μέρους, αλλά πάσης της Ρωσίας. Νύν δε ακούω ότι ούτε εις Κίεβον υπάγεις ούτε εις την Λητβάν(Λιθουανία), αλλ΄ εις εν μέρος, το δε άλλον αφήκες αποίμαντον και χωρίς επισκέψεως και διδασκαλίας πατρικής, όπερ ένι βαρύ και έξω της παραδόσεως των ιερών μας κανόνων. Δίκαιον δε ένι, ίνα και της πάσης Ρωσίας επιβλέπης και έχης μετά πάντων των ρηγών αγάπην και διάθεσιν πατρικήν και αγαπάς αυτούς ομοίως και δεικνύης εις αυτούς την αυτήν και ομοίαν διάθεσιν και ευμένειαν και αγάπην και μη τινάς εξ΄ αυτών αγαπάς και έχης ως υιούς σου, τους δε ουδέν αγαπάς, αλλ΄ έχης πάντας ομοίως υιούς σου και αγαπάς πάντας ομοίως, και ούτω μέλλουσι και αυτοί διδόναι προς σε εύνοιάν και αγάπην και υποταγήν πολλήν και μεγάλην, μέλλεις δε έχειν και την παρά Θεού βοήθειαν».
«Περιορισμός», δηλαδή καταγραφή των ορίων μιας περιοχής στη Βόρεια Θάσο
Ο πριμηκήριος Ιωάννης παραχωρεί με διαθήκη στη Μονή Παντοκράτορος του Αγίου Όρους μια περιοχή της Θάσου μαζί με το λιμάνι, τη Χώρα και καλλιεργήσιμες εκτάσεις(1384). Η περιγραφή του χώρου είναι μια από τις ωραιότερες που απαντούν σε μεσαιωνικά κείμενα. Κτίσματα, μαρμάρινα μνημεία, βράχοι, πέτρες, ρυάκια χρησίμευαν ως όρια για την οριοθέτηση της περιοχής.
Actes du Pantokrtator, ed, Vassiliki Kravari, Paris 1991, αρ. 10, σελ. 96-102.
«Ανατίθημι τοίνυν…εις την ειρημένην σεβασμίαν μονήν… τον πύργον αυτόν και το περί αυτόν φρούριον άπαν μετά γε των εν αυτώ οικημάτων και πάντων των δικαίων και προνομίων, τον λιμένα ος υποκάτω του τοιούτου έστι πύργου, την περί τα τοιαύτα ευαγεστάτην χώραν άπασαν και την υπ΄ αυτής διήκουσαν γην ύπεργόν τε και χερσαίαν μέχρι του καθίσματος του λεγομένου Προαστείου, ής η καταγραφή έχει ούτως: από της προς άρκτον του πύργου σκάλας του λιμένος και του εκείσε πλησίον φρέατος ένι οδός αριστερά μεν ανερχομένω έχουσα τον του Αγίου Γεωργίου ναόν, δεξιά δε το μέγα χωράφιον. Συμπεριλαμβάνουσα γούν τον του Αγίου Γεωργίου ναόν εντός του περιοριζομένου, ανέρχεται εις τα Βραχάδια, ούτω παρά των εντοπίων λεγόμενα. Από γουν των τοιούτων Βραχαδίων τέμνουσα το Παλαιόκαστρον καταντά εις το λεγόμενον Μέγα Βράχο, ένθα από μεν των αριστερών μερών καταβαίνει οδός από του Επάνω Κάστρου, δεξιά δε ένι αμπέλιον…ένθα δεξιά κείται μνημείον μαρμάρινον ήμισυ όν, αριστερά δε πέτραι ριζιμαίαι μεγάλαι, διέρχεται και αυτήν την οδόν την πέτραν του Χιώτου την μεγάλην…ένθα βρύσις εστίν ύδατος θαυμαστή, καταντά δε εις δύο αμπελώνας… Έπειτα ανέρχεται προς τα ξενοταφεία, δίεισι το μετά ταύτα ρυακόπουλον, διαβαίνει την τούμπαν και καταντά εις την της Ποταμίας οδόν, ανέρχεται εις τα Σιδηροκαυσία…καταντά εις τους πρόποδας του βουνού, κλίνει δεξιά πλαγιάζουσα και πλησιάζει τη μεγάλη πέτρα, ήτις ένι κατά το άκρον του αμπελώνος του εις το Προάστειον».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου