Η μεσαιωνική τέχνη στην ΑΛΒΑΝΙΑ

 

 

Οι εκκλησίες παρουσιάζουν ομοιότητες με εκείνες της Ηπείρου και της Μακεδονίας

 

 

 

Του Παναγιώτη Βοκοτόπουλου

Καθηγητού Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών

 ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

 

            

Η μοναστηριακή εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Μεσοπόταμο

 

    

 

 

           Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες παρατηρείται έντονη οικοδομική δραστηριότητα στις επαρχίες της Παλαιάς και της Νέας Ηπείρου, τμήμα των οποίων περιλαμβάνεται στη σημερινή Αλβανία. Όπως και στις περισσότερες άλλες περιοχές της Χερσονήσου του Αίμου, η δραστηριότητα αυτή διακόπτεται κατά την ταραγμένη περίοδο των αραβικών και σλαβικών επιδρομών και ξαναρχίζει μόνο τον 10ο αιώνα. Στη σύντομη αυτή ανασκόπηση θα εξετάσουμε μόνο τα μνημεία της νότιας Αλβανίας, τα οποία εντάσσονται στο γενικό πλαίσιο της βυζαντινής τέχνης. Στο μνημείο των βόρειων περιοχών της χώρας είναι τουναντίον εμφανής η δυτική επίδραση.

 

 

 

 

      Στον 10ο αιώνα χρονολογείται πιθανόν η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Άνω Επισκοπή, κοντά στη σημερινή ελληνοαλβανική μεθόριο. Το χωριό οφείλει το όνομά του στο ότι ο ναός ήταν έδρα της επισκοπής Δρυινοπούλεως. Το μνημείο ανήκει στην κατηγορία των σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών, όπου ένας τρούλος υψώνεται στη διασταύρωση δύο καμαρών, οι οποίες εγγράφονται σε ένα ορθογώνιο. Στην περίπτωση της Επισκοπής ο τρούλος δεν στηρίζεται σε κίονες ή πεσσούς, αλλά σε τοίχους. Πρόκειται για μια πρώιμη παραλλαγή του τύπου, που απαντά κυρίως σε μνημεία του 10ου αιώνα στη Νότια Ελλάδα. Οι βαριές αναλογίες, η τοιχοποιία από αλάξευτους λίθους, οι ημικυκλικές αψίδες και ο περιορισμένος διάκοσμος με πλίνθινες οδοντωτές ταινίες συνηγορούν για την πρώιμη χρονολόγηση του σεβάσμιου αυτού κτιρίου. Στη νότια πλευρά του υψώνεται μεταγενέστερο σταυροεπίστεγο πρόσκτισμα, με πλίνθινο διάκοσμο που θυμίζει το νάρθηκα της Αγίας Θεοδώρας στην Άρτα, της δεύτερης πενηνταετίας του 13ου αιώνα.

 

 

Η Κοίμηση του Άνω Λαμπόβου

        
                Σε άλλον τύπο, του οποίου τα περισσότερα παραδείγματα βρίσκονται στις περιοχές της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης, ανήκει η Κοίμηση του Άνω Λαμπόβου, ανατολικά του Αργυροκάστρου. Ένας ψηλός κυλινδρικός τρούλος καλύπτει τον κεντρικό χώρο, που περιβάλλεται από περίστωο. Η αμελής πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία και ο εξωτερικός διάκοσμος με ρομβοειδή και τριγωνικά πήλινα πλακίδια απαντούν σε μεσοβυζαντινές εκκλησίες της Καστοριάς. Το αρχικό κτίριο χρονολογείται μάλλον στον 10ο -11ο αιώνα – ορισμένοι μελετητές το τοποθετούν στον 12ο ή και 13ο αιώνα- ενώ το 1776 και τον 19ο αιώνα ανακατασκευάστηκαν οι αψίδες και κτίστηκαν διάφορα προσκτίσματα.

       Ο ναός του αγίου Νικολάου στο Μεσοπόταμο, κοντά στους Αγίους Σαράντα, διακρίνεται για την πρωτοτυπία του. Ο κυρίως ναός είναι δίκλινος και στεγάζεται με τέσσερις τρούλους , που στηρίζονται στους εξωτερικούς τοίχους και σε έναν κεντρικό κίονα, που ήταν ανεπαρκής για να στηρίξει τόσο μεγάλο βάρος και εγκλωβίστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα σε ένα ογκώδη πεσσό. Νάρθηκας, που καλύπτεται με τρία φουρνικά (ημικυκλικά) και στεγάζεται με τρεις δικλινείς στέγες, χωρίζεται από τον κυρίως ναό με τέσσερις κίονες. Ανατολικά προεξείχαν δύο πεντάπλευρες αψίδες –σήμερα έχουν αντικατασταθεί από μια πεντάπλευρη- ενώ στοές, που δεν σώζονται, περιέβαλλαν το κτίριο από τρεις πλευρές. Ο ναός είναι χτισμένος χαμηλά με καλοπελεκημένους δόμους, που προέρχονται από κτίρια της αρχαίας Φοινίκης. Το πλινθπερίκλειστο σύστημα δομής και ο πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος των ανώτερων τμημάτων της τοιχοδομίας, καθώς και το περιστώο, θυμίζουν τη ναοδομία του Δεσποτάτου της Ηπείρου, του οποίου οι αρχιτέκτονες έδειχναν μερικές φορές προτίμηση για ασυνήθιστες κατασκευές όπως η Παρηγορήτισσα της Άρτας. Ο Άγιος Νικόλαος ανάγεται στην δεύτερη πενηνταετία του 13ου αιώνα.

 

 

Αρχαία Απολλωνία, Μονή της Παναγίας 13ος αιώνας

 

         Ο ναός της μονής της Παναγίας, δυτικά του Φίερ, μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Απολλωνίας, είναι κτισμένος με καλοπελεκημένο οικοδομικό υλικό της δωρικής αυτής αποικίας. Ανάγεται στην πρώτη πενηνταετία του 13ου αιώνα και ανήκει στην παραλλαγή των σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών, όπου ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κίονες και ειδικός χώρος για το Ιερό Βήμα είναι προσκολλημένος στον κυρίως ναό. Η παραλλαγή αυτή είναι χαρακτηριστική της σχολής της Κωνσταντινούπολης αλλά απαντά αρκετά συχνά και στη Νότιο Ελλάδα. Δικιόνια πρόπυλα, χαρακτηριστικά της ελλαδικής ναοδομίας, προστάτευαν τις εισόδους του κυρίως ναού και του νάρθηκα. Ανοικτή στοά με ιταλικής τεχνοτροπίας γλυπτά προστέθηκε το τρίτο τέταρτο του 13ου αιώνα στη δυτική πλευρά. Από το μοναστηριακό συγκρότημα της Απολλωνίας σώζεται και η βυζαντινή τράπεζα, μακρόστενος χώρος με τρεις αψίδες στην ανατολική, νότια και δυτική πλευρά.

 

 

 

Στο κάστρο του Βερατίου

 

 

 Το κάστρο του Βερατίου που χτίστηκε το 13ο αιώνα απο το Μιχαήλ Δούκα Κομνηνό, Δεσπότη της Ηπείρου 1204-1215

 

            Σε άλλη παραλλαγή των σταυροειδών εγγεγραμένων ναών, όπου ο τρούλος στηρίζεται σε δύο κίονες και στους τοίχους που χωρίζουν το ιερό από την πρόθεση και το διακονικό, ανήκουν οι ναοί της Αγίας Τριάδας και της Βλαχέρνας στο κάστρο του Βερατίου. Ο τρούλος της Βλαχέρνας δεν σώζεται. Τέτοιου τύπου ναοί απαντούν στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, με το οποίο συνδέουν την Αγία Τριάδα και τη Βλαχέρνα και η πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία με διπλά κάθετα τούβλα. Με τον ίδιο τρόπο είναι κτισμένος και τρίτος ναός στο κάστρο του Βερατίου: ο Ταξιάρχης Μιχαήλ με ραδινές αναλογίες, όπου ο οκτάπλευρος τρούλος στηρίζεται στους εξωτερικούς τοίχους. Και οι τρεις αυτοί ναοί χρονολογούνται στα τέλη του 13ου αιώνα. Σε σπάνια παραλλαγή των σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών, όπου τοίχοι βαστάζουν τον κυλινδρικό τρούλο και τα δυτικά γωνιαία διαμερίσματα δεν επικοινωνούν με τον κεντρικό χώρο, ανήκει η Παναγία στην Κοσίνα, βορείως της Πρεμετής, του τέλους του 12ου αιώνα.

 H είσοδος της ακρόπολης , με τη 13ου αιώνα Βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Τριάδας

 

         Λίγες μεσοβυζαντινές εκκλησίες έχουν σωθεί στην Αλβανία. Καλύτερα διατηρείται η τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του Αγίου Νικολάου στην Πετροχοντή βορείως του Βερατίου, που θυμίζει βασιλικές της Νοτίου Ελλάδας και της Ηπείρου. Έχει χρονολογηθεί στον 10ο αιώνα, ενώ το καμπαναριό που υψώνεται μπροστά από το νάρθηκα αποδίδεται στον 13ο αιώνα.

Λίγα βυζαντινά μνημεία σώζονται στην περιοχή της Κορυτσάς. Σημαντικότερο είναι το τρουλαίο εκκλησάκι του Χριστού στην Μπόρια, του 1390.

         Από τα πολλά κάστρα που έχουν σωθεί περιοριζόμαστε να αναφέρουμε εκείνο του Βερατίου, του οποίου η κυριότερη φάση ανάγεται στους χρόνους του δεσποτάτου της Ηπείρου Μιχαήλ Α΄ (περίπου 1205-1215).

 

 

 

Διάσωση τοιχογραφιών

 

 

 

         Λίγοι από τους παραπάνω ναούς έχουν γλυπτό διάκοσμο. Στην Επισκοπή σώθηκαν κομμάτια τέμπλου της εποχής της ανεγέρσεως του μνημείου. Το κάτω τμήμα των τοίχων του Αγίου Νικολάου στο Μεσοπόταμο είναι κτισμένο με μεγάλους ορθογώνιους δόμους, που κοσμούνται με ανάγλυφα ζώα ρωμανικής τεχνοτροπίας. Καθαρά βυζαντινά είναι τουναντίον τα κιονόκρανα των κιόνων που χωρίζουν το νάρθηκα από το ναό. Ο άβακάς τους κοσμείται με ελισσόμενους βλαστούς και σταυρούς, που ξεχωρίζουν πάνω σε βάθος χρωματισμένο με κημρομαστίχη. Αξιοσημείωτα είναι τα κιονόκρανα της δυτικής στοάς του ναού της Απολλωνίας, έργα Ιταλών τεχνιτών.

     Οι ναοί της επισκοπής, του Λάμποβου, του Μεσοποτάμου, της Πετροχοντής, της Κοσίνας δεν έχουν διασώσει βυζαντινές τοιχογραφίες. Στο προστώο της Παναγίας της Απολλωνίας έχει σωθεί σε κακή κατάσταση τοιχογραφία που εικονίζει τους πρώτους Παλαιολόγους αυτοκράτορες Μιχαήλ Η, Ανδρόνικο Β΄και Μιχαήλ Θ και την Παναγία που κρατεί ομοίωμα της εκκλησίας. Η τράπεζα της Μονής είναι σπάνιο παράδειγμα βυζαντινής τράπεζας που διέσωσε το γλυπτό της διάκοσμο. Η διάταξη των τοιχογραφιών που χρονολογούνται γύρω στο 1300, δεν διαφέρει από αυτή των ναών της ίδιας περιοχής. Μίμηση ορθομαρμαρώσεως κοσμεί τη χαμηλότερη ζώνη και ακολουθεί ολόσωμοι άγιοι , μια στενή ζώνη με άγιους σε προτομή κα μια φαρδύτερη με ευαγγελικές σκηνές. Οι τοιχογραφίες αυτές ανήκουν στη λεγόμενη κυβική τεχνοτροπία, τα καλύτερα έργα της οποίας σώζονται στη Μακεδονία.

     Στην Αγία Τριάδα του Βερατίου υπάρχουν τοιχογραφίες των αρχών του 14ου αιώνα με προφήτες στον τρούλο, ευαγγελικές σκηνές στον κυρίως ναό και το ιερό και χερουβείμ στο νάρθηκα.

Από τα πολυάριθμα άλλα δείγματα μνημειακής ζωγραφικής που έχουν διατηρηθεί, αναφέρουμε τις τοιχογραφίες που κοσμούν ένα ναό σε σπήλαιο στο νησάκι Μάλι Γκραντ της Πρέσπας και τον Χριστό της Μπόριας, που χρονολογούνται αντιστοίχως στο 1368-1369 και στο 1309. Είναι έργο του ίδιου αξιόλογου συνεργείου που διακόσμησε το 1383 τον Άγιο Αθανάσιο του Μουζάκη στην Καστοριά. Τα τρία αυτά σύνολα είναι εμπνευσμένα από την τέχνη των τοιχογραφιών της δεύτερης δεκαετίας του 14ου αιώνα στον Άγιο Νικόλαο Ορφανό της Θεσσαλονίκης και τον Χριστό της Βέροιας.

 

 

Αποφυγή εξιδανίκευσης

 

 

 

    Τα λιγοστά εικονογραφημένα χειρόγραφα της Αλβανίας βρίσκονται στο κρατικό αρχείο Τιράνων, αλλά προέρχονται από το Βεράτι και την Αυλώνα. Πρόκειται κυρίως για ευαγγέλια της παλαιολογείου περιόδου με προσωπογραφίες των ευαγγελιστών, για τα οποία δεν είναι γνωστό πού γράφηκαν και διακοσμήθηκαν. Από τις σχετικά λίγες εικόνες της βυζαντινής περιόδου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν μερικές εικόνες που προέρχονται από την περιοχή της Κορυτσάς και αντιπροσωπεύουν μια εξπρεσιονιστική τεχνοτροπία, την οποία διακρίνει αποφυγή κάθε εξιδανίκευσης των εικονιζόμενων μορφών, οι οποίες έχουν πεζά και σχηματοποιημένα χαρακτηριστικά. Δείγματα αυτής της τεχνοτροπίας που απαντά στη Δ. Μακεδονία κατά την όψιμη παλαιολόγεια περίοδο, παρέχουν η Παναγία Οδηγήτρια από το Μάλι Γκραντ και ο Άγιος Αθανάσιος από την Μπομποστίτσα.

         Στο Ιστορικό Μουσείο των Τιράνων εκτίθεται ένα εξαίρετο δείγμα βυζαντινής κεντητικής, ο επιτάφιος της Γλαβενίτζας, άλλοτε στο Βεράτι. Αφιέρωμα του επισκόπου Γλαβενίτζης και Βελεγράδων (Βερατίου) Καλλινίκου, είναι έργο του «χρυσοκλαβάρη» Γεωργίου Αριανίτη (1376).

Οι επιδράσεις

 

 

          Η εικόνα που αποκομίζει κανείς από τα μεσαιωνικά μνημεία της Αλβανίας είναι ότι πρόκειται για έργα που έχουν στενή σχέση με την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και τη ζωγραφική της Ηπείρου και της Μακεδονίας, ενώ δε λείπουν και οι επιδράσεις από τη σύγχρονη δυτική τέχνη.

      Στην αρχιτεκτονική οι πρωιμότεροι από τους ναούς που αναφέραμε (Κοίμηση Επισκοπής, Άγιος Νικόλαος Πετροχοντής) έχουν σχέση με την αρχιτεκτονική της Ηπείρου και της Νότιας Ελλάδας, ενώ οι περισσότεροι από τους ναούς του 13ου αιώνα ανήκουν στη Σχολή του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Η επίδραση της αρχιτεκτονικής της Δ. Μακεδονίας είναι εμφανής στους ναούς του Λαμπόβου και της Μπόριας, ενώ στην εκκλησία της Απολλωνίας παρατηρείται συγκερασμός βυζαντινών και δυτικών επιδράσεων. Εκτός από τα βυζαντινά γλυπτά υπάρχουν και αξιόλογα ανάγλυφα που δεν είναι απλώς επηρεασμένα από την τέχνη της Ιταλίας (Απολλωνία) ή ίσως και της Δαλματίας (Μεσοπόταμο) αλλά λαξεύθηκαν πιθανότατα από ξένους τεχνίτες. Το ίδιο παρατηρείται και σε νοτιότερες περιοχές της Ηπείρου (Παρηγορήτισσα, Άρτα, Παντάνασσα –Φιλιππιάδα). Ψηφιδωτά της περιόδου που μας απασχολεί δεν έχουν σωθεί. Οι αξιολογότερες τοιχογραφίες και εικόνες είναι του τέλους του 13ου και του 14ου αιώνα και τα πλησιέστερα παράλληλά τους βρίσκονται στη Μακεδονία.

        Τα μεσαιωνικά μνημεία της Αλβανίας, χωρίς να έχουν τη πρωτεύουσα σημασία της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη ή του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Μας δίνουν μια καλή εικόνα των επιτευγμάτων των μαστόρων των δυτικών περιοχών του βυζαντινού κόσμου και ανάμεσά τους υπάρχουν μερικά από τα πρωτότυπα κτίσματα της όψιμης βυζαντινής ναοδομίας.