Παναγία Κουμπελίδικη ή Σκουταριώτισσα, Καστοριά.

Παναγία Κουμπελίδικη ή Σκουταριώτισσα, Καστοριά. 

 

Στην ακρόπολη του βυζαντινού κάστρου της Καστοριάς, πολύ κοντά στο τείχος και τους δύο πύργους του, υψώνεται ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Μακεδονίας, η Παναγία Κουμπελίδικη, όπως είναι σήμερα γνωστή και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. 

 

ANΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΕΛΙΔΑ http://greekorthodoxreligioustourism.blogspot.gr/

 

 

Παναγία Κουμπελίδικη, φωτογραφία του 1917

Το όνομά της οφείλεται στη λέξη «κουμπές», που σημαίνει τρούλος, και δημιουργήθηκε στην εποχή της τουρκοκρατίας, για να δηλώσει το κύριο χαρακτηριστικό του ναού, που είναι ο μοναδικός Ναός με τρούλο στην Καστοριά.

Η βυζαντινή του ονομασία ήταν, πιθανώς, Παναγία Σκουταριώτισσα και Ακαταμάχητος, προσωνύμια που αρμόζουν στην ιδιότητα της Θεοτόκου ως προστάτιδας των τειχών και απαντούν σε επιγραφή της στεφάνης του τρούλου, "...ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΤΗΣ ΕΠΟΝΟΜΑΖΟΜΕΝΗΣ ΣΚΟΥΤΑΡΙΩΤΙΣΣΑΣ ...ΕΚΕΝΟΥΡΓΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΥ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΕΥΓΕΝΕΣΤΑΤΟΥ..."

πηγή φωτογραφίας: www.religiousgreece.gr

πηγή φωτογραφίας: www.religiousgreece.gr

τοιχογραφία του Αγίου Μηνά

Για τη χρονολόγηση του σπουδαίου αυτού μνημείου υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. 

Ο Στ. Πελεκανίδης υποστήριξε την πρωιμότερη χρονολόγησή   του περίπου στα μέσα του 9ου αιώνα. 

Ο Ν. Μουτσόπουλος την τοποθετεί στα μέσα του 10ου αιώνα, μετά την επιδιόρθωση των τειχών της Καστοριάς.

Υπάρχει όμως και η άποψη που στηρίζεται στη μορφολογία της τοιχοποιίας του, η οποία ανεβάζει τη χρονολόγηση στις αρχές του 11ου αιώνα και μάλλον γύρω στο 1020, εποχή που ταυτίζεται με το ιστορικό γεγονός της λήξης των επιχειρήσεων για την εκδίωξη των Βουλγάρων της ευρύτερης περιοχής από τον περίφημο βυζαντινό αυτοκράτορα Βασίλειο Β' τον Βουλγαροκτόνο.

πηγή φωτογραφίας: www.religiousgreece.gr

πηγή φωτογραφίας: www.religiousgreece.gr

Στο μεγαλύτερό του μέρος ο κυρίως ναός και ο εσωνάρθηκας διασώζει πολύ καλής ποιότητας διάκοσμο, που χρονολογείται στην περίοδο 1260 - 1280. 

Από τον διάκοσμο ξεχωρίζουν τα θέματα που σχετίζονται με το βίο της Θεοτόκου, όπως το Γενέσιο, τα Εισόδια, το Ύδωρ Ελέγξεως, η Μνηστεία αλλά και η Κοίμηση ενώ χαρακτηριστική και εξαιρετικά σπάνια σκηνή στις εξωτερικές τοιχογραφίες, είναι ο χορός της Σαλώμης (1496) και κάτω από αυτήν διακρίνεται η Δέηση, που είναι παλαιότερο στρώμα περίπου στα τέλη του 14ου αιώνα. 

Στην Κοίμηση ο Ιησούς αποδίδεται ένθρονος σε δόξα και αναλαμβανόμενος με την ψυχή της Θεοτόκου. 

Το σπανιότερο όμως θέμα της σπουδαίας ιστόρησης της Παναγίας Κουμπελίδικης, κοσμεί τη σκαφιδωτή καμάρα του εσωνάρθηκα: εδώ παριστάνεται η ανθρωπόμορφη Αγία Τριάδα με τον Παλαιό των Ημερών να φέρει στους κόλπους του το Χριστό Παντοκράτορα, ο οποίος βαστάει τη δόξα με το περιστέρι, που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα.

Το εικονογραφικό πρότυπο της παράστασης εντοπίσθηκε σε ένα κώδικα της Βιβλιοθήκης της Βιέννης (Cod. Suppl. gr. 52) του 11ου - 12ου αιώνα, όπου συνοδεύει την αναγραφή του Συμβόλου της Πίστεως κατά το ορθόδοξο δόγμα.

Οι παραστάσεις αυτής της φάσης χαρακτηρίζονται για την ογκηρή τεχνοτροπία τους, την έντονη σωματικότητα των μορφών, τον πλατύ πράσινο προπλασμό, τα καστανοκόκκινα περιγράμματα, το μενεξελί αλλά και το ανοιχτό πράσινο χρώμα.

Ανήκουν στο ρεύμα της Παλαιολόγειας αναγέννησης και αποτελούν δημιουργία ενός προικισμένου αγιογράφου. Το 15ο αιώνα ο ναός ανακαινίσθηκε με την προσθήκη εξωνάρθηκα και έγινε νέα τοιχογράφηση. 

Οι παραστάσεις κάλυψαν τον εξωτερικό δυτικό τοίχο με θέματα από το μαρτύριο του Προδρόμου και την Παναγία του Πάθους και ένα μέρος του εσωνάρθηκα με την παράσταση του αγίου Νικολάου. Οι εξωτερικές τοιχογραφίες χρονολογούνται στο 1496, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, η οποία μας πληροφορεί ότι ο δωρητής τους ονομαζόταν Ανδρόνικος. Στα μέσα του 17ου αιώνα, ο ναός ανακαινίσθηκε πάλι με νέα τοιχογράφηση, που σεβάστηκε τις αρχαιότερες φάσεις και κάλυψε τον εξωνάρθηκα και μέρος του ανατολικού τμήματος του ναού μαζί με την κόγχη του ιερού βήματος.

τοιχογραφία της Γέννησης του Χριστού, 17ος αιώνας

τοιχογραφία Παναγία η Πανύμνητος

Ο ναός βομβαρδίστηκε το 1940 στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, και τότε έχασε το μεγαλύτερο μέρος του τρούλου του, ο οποίος όμως αναστηλώθηκε το 1949. 

Το 1994 η 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων διενήργησε ανασκαφική έρευνα κοντά στο μνημείο, με αφορμή τις εργασίες αποκατάστασης των βυζαντινών πύργων της πλατείας Κουμπελίδικης. 

Τα έτη 2002 - 2003 πραγματοποιήθηκε συντήρηση των τοιχογραφιών του ναού από συνεργείο της Προγραμματικής Σύμβασης του Δήμου Καστοριάς, του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και του Υπουργείου Πολιτισμού.

Ο ναός είναι επισκέψιμος κατόπιν συνεννοήσεως όμως με τους φύλακες του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς καθημερινά: από τις 8:00 π.μ. έως τις 15:00 μ.μ. ενώ κάθε Δευτέρα είναι κλειστά. 

H φωτογράφιση στο εσωτερικό του Ναού, όπως και σε κάθε άλλον Βυζαντινό Ναό, επιτρέπεται μόνο κατόπιν ειδικής άδειας.

Τηλέφωνο βυζαντινού μουσείου Καστοριάς: (+30) 24670 88200, fax: (+30) 24670 29748

πηγή: http://www.kastoriacity.gr/ , http://odysseus.culture.gr/