Το Άγιον Όρος του Ν. Γ. Πεντζίκη

 

 

 

 

Μέσα από τις ανέκδοτες χειρόγραφες σημειώσεις και τα σχέδια από το πολυήμερο ταξίδι του λογοτέχνη στον Άθω, το 1952

 

της Γιωτας Μυρτσιωτη

αναδημοσίευση απο την Καθημερινή

 

 

Το Άγιον Όρος  του Ν. Γ. Πεντζίκη

 

 

«Θα’ θελα να δείτε το Αγιον Ορος σαν μια φρέσκια σάρκα που ομιλεί τη γλώσσα της αιωνιότητας. Ιδού πώς ένα παιδί παρετυμολόγησε το αρχαίο όνομα του Αθω: Α και Ω = αρχή και τέλος, Θ στη μέση = ο Θεός. Σαν εικόνα το Αγιον Ορος οδηγεί από το άμεσο κατευθείαν στο νοούμενο».

Δεκέμβριος του 1952. Με φόντο μια Ελλάδα που προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της, ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης εγκαινιάζει τη δεύτερη ατομική του έκθεση στο Γαλλικό Λύκειο Θεσσαλονίκης με μια διάλεξη για το Αγιον Ορος. Η ομιλία του «Προσεγγίσεις στο Αγιον Ορος» από την οποία προέρχεται το παραπάνω απόσπασμα είναι μεστή, ζωντανή, βιωματική. Είναι κατάθεση ψυχής. Εμβαθύνει«περί του κόσμου και της ανθρώπινης ζωής» και κλείνει με ένα περιστατικό στο Αγιον Ορος. Ζωγραφιές με αγιορείτικα θέματα και λόγος ανακεφαλαιώνουν θαρρείς όλη την –εικοσαετή ώς τότε– επικοινωνία του με τον Αθω και τους Αγιορείτες.

2012. Στα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της «μητέρας πατρίδας» και της Αθωνικής Χερσονήσου, οι ανέκδοτες χειρόγραφες σημειώσεις και τα σχέδια από το πολυήμερο ταξίδι του ΝΓΠ στο Αγιον Ορος, πάνω στα οποία στηρίχθηκαν ομιλία και πίνακες της δεύτερης ατομικής του έκθεσης, βγαίνουν για πρώτη φορά από το αρχείο του. Βρίσκονται συγκεντρωμένα σ’ ένα σημειωματάριο που κρατούσε ο Θεσσαλονικιός λογοτέχνης κατά τη διάρκεια της 20ήμερης διαμονής σε σκήτες και μοναστήρια της Αθωνικής χερσονήσου. Η πολυήμερη «στάση» του στο Αγιον Ορος, Ιούλιο και Αύγουστο του ’52, ήταν ίσως η πιο καθοριστική στην σχεδόν εξηντάχρονη διαδρομή του στις τέχνες και τα γράμματα (1993-1934) στις2.170 μέρες δηλαδή, από το πρώτο χρονολογημένο σχέδιο (7 Ιουνίου 1934) μέχρι το έργο που ζωγράφιζε και άφησε ημιτελές όταν απεβίωσε, στις 13 Ιανουαρίου 1993.

Το «Αγιορειτικό Σημειωματάριο, 1952», ένα τετράδιο 50σελίδων, γραμμένο παντού και στις δύο όψεις, συμπυκνώνει την ωριμότητα της σχέσης Πεντζίκη - Αγίου Ορους. Μια σχέση που ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη και κορυφώθηκε σταδιακά στον μετέπειτα βίο του, μέσα από 94 συνολικά επισκέψεις στην Αθωνική πολιτεία. Εμπεριέχει μια αρκετά πιστή καταγραφή της μεγαλύτερης σε διάρκεια διαμονής του Ν. Γ. Πεντζίκη στο Α.Ο. σε μια «χρονιά - καμπή», όπως τη χαρακτηρίζει ο γιος του Γαβριήλ Ν. Πεντζίκης, σε πολλά επίπεδα: συγγραφικό,ζωγραφικό, επαγγελματικό, οικογενειακό (γεννιέται ο γιος του).

Ν.Γ.Πεντζίκης. Ο Άθως από τη Μονή Κουτλουμουσίου, τέμπερα σε χαρτόνι 22,5Χ33 εκ.

 

 

 

Οι μύχιες σκέψεις του

Στο σημειωματάριο, ο ΝΓΠ γράφει και σχεδιάζει με μολύβι για την καθημερινή ζωή στη μοναστική πολιτεία. Στα Καυσοκαλύβια, στη Μονή Κουτλουμουσίου, στη Μονή Γρηγορίου. Σχέδια, παρατηρήσεις, σχόλια και σημειώσεις καλύπτουν κάθε κενό στο χαρτί. Οριζόντια και πλάγια. Περιγράφει λεπτομερώς ανθρώπους, τόπους και γεγονότα, ξεδιπλώνει σκέψεις για το «άχρονο θαύμα», το περιβάλλον, ανθρώπινο, κτιστό, φυσικό και υπερφυσικό. Παρατηρεί αγιορείτες σε διακονήματα μεταφέροντας τις μύχιες σκέψεις του στο χαρτί, για να τις μετουσιώσει αργότερα σε λογοτεχνικά κείμενα. Αντιγράφει επιγραφές και διακοσμητικά μοτίβα από ενδύματα χορευτών στην παράσταση «Αινείτε τον Κύριον»που βρίσκεται στο κοιμητηριακό παρεκκλήσι της Μονής Γρηγορίου. Κυρίως σχεδιάζει, τοπία και κτίσματα της αθωνικής χερσονήσου. Είναι προσχέδια με μολύβι, ορισμένα με ακριβή χρώματα (ώχρα, πράσινο, μουντό κ.ά.), «καδραρισμένα»έτοιμα να μετατραπούν σε έργα τέχνης.

«Κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα το Αγιον Ορος προσέλκυσε πλήθος καλλιτεχνών και ανθρώπων των γραμμάτων. Από τον διηγηματογράφο Αλέξανδρο Μωραϊτίδη το 1900, ο οποίος εξεμέτρησε το ζην ως μοναχός Ανδρόνικος, ώς τους Νίκο Καζαντζάκη, Αγγελο Σικελιανό, Τάκη Παπατσώνη,Φώτη Κόντογλου, Σπύρο Παπαλουκά, Στρατή Δούκα, Ζαχαρία Παπαντωνίου. Η περίπτωση του ΝΓΠ διαφέρει, όχι μόνο γιατί επισκέπτεται για πρώτη φορά τον Αθω το 1933 σε ηλικία 23 ετών, πριν καν καθιερώσει την ατομική του δημιουργική έκφραση, αλλά σε αντίθεση με τους ομότεχνους του όπως ο Τ. Κ. Παπατσώνης και Ζαχαρίας Παπαντωνίου, που καταγράφουν την αθωνική εμπειρία με μακροσκελείς παρεμβολές περί αλπικών ασμάτων και Βούδα, ο συγγραφέας ΝΓΠ στα κείμενά του “αρπάζει τον αναγνώστη από το χέρι και βιάζεται να τον καταστήσει κοινωνό μιας εμπειρίας”», αναφέρει ο Γαβριήλ Πεντζίκης, εξηγώντας τη σημασία της πολυήμερης επίσκεψης του πατέρα του στο Αγιον Ορος το 1952, τρεις μήνες πριν ο ίδιος δει το φως της ζωής.

Ν.Γ.Πεντζίκης. Ηγούμενος και Ερημίτης. 1982, τέμπερα σε χαρτόνι 25,2Χ20 εκ.

 

 

Από το 1934

Ο Πεντζίκης, διευκρινίζει ο Γ.Π., επισκέπτεται το Ορος για πρώτη φορά, ένα χρόνο πριν από το πρωιμότερο χρονολογημένο σχέδιό του (Ιούνιος1934), ενάμιση χρόνο πριν εκδοθεί το πρώτο του μυθιστόρημα (Αντρέας Δημακούδης,ένας νέος μοναχός, 1935), έντεκα χρόνια πριν από την πρώτη δημόσια έκθεση ζωγραφικών του έργων (1944). Μέχρι το 1939 οι επισκέψεις του στην Αθωνική Πολιτεία είναι τακτικές. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής παύει η δυνατότητα προσκυνήματος. Το πολυήμερο ταξίδι του το ‘52 αντιστοιχεί στον παραθερισμό του Πεντζίκη στην Κασσάνδρα την προηγούμενη χρονιά (1951), τον πρώτο μετά τον αναγκαστικό εγκλεισμό του στην πόλη, όπου προκύπτει το μεθυστικό ξέσπασμα της λυρικής τοπιογραφίας στην «Κυρία Ερση» — μυθιστόρημα το οποίο γράφεται και ολοκληρώνεται το 1952 στην πρώτη του μορφή.

Το ταξίδι του ’52 στο Αγιον Ορος έχει μια αντίστοιχη βαρύτητα αλλά και μια πρακτική συνιστώσα: την αποδέσμευσή του από το φαρμακείο στο οποίο οφείλει τη γνωριμία του με το Αγιον Ορος, επισημαίνει ο Γαβριήλ Πεντζίκης. «Τη χρονιά της πρώτης του επίσκεψης, το φαρμακείο που ίδρυσε ο παππούς μου το 1887, προμήθευε ήδη επί τουλάχιστον 25 χρόνια τις μονές και τους μοναχούς του Αθω με ιατρικά σκευάσματα και παρασκευάσματα. Οι αγιορείτες καλόγεροι ήταν τακτικοί πελάτες του και η συναναστροφή μαζί τους καταλυτική.Εχει ήδη γράψει στο μυθιστόρημά του “Ανδρέας Δημακούδης”, στο οποίο διαμορφώνει την ώσμωσή του με το Α.Ο. που θα μπορούσε να τεκμηριώσει το συμπέρασμα ότι το“Ορος πήγε πρώτα στον Πεντζίκη κι όχι ο Πεντζίκης στο Ορος”».

Καμπή αποτελεί η επίσκεψη του ’52 και σε καλλιτεχνικό επίπεδο. Είναι η πρώτη φορά που πηγαίνει στο Αγιον Ορος ως συνειδητοποιημένος συγγραφέας και καλλιτέχνης. Δεν είναι τυχαίο ότι στο ταξίδι αυτό συνοδοιπόρος ήταν ο φίλος του ζωγράφος Γιώργος Παραλής. Πηγαίνει στο Ορος για να ζωγραφίσει.Εχουν προηγηθεί εκδόσεις βιβλίων, συνεργασίες με εφημερίδες και περιοδικά,τεχνοκριτικές μελέτες των Μπουζιάνη, Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Παπαλουκά, Τσαρούχη,μια ατομική του έκθεση που γνώρισε σχετική εμπορική επιτυχία (’51). Από την πολυήμερη επίσκεψή του προέκυψαν 17 πίνακες με αγιορειτικά θέματα τα οποία ζωγράφισε με βάση τα σχέδια που περιλαμβάνονται στο αγιορείτικο σημειωματάριο.Ορισμένα είναι ακριβώς όπως τα σχεδίασε. Είναι σαφές ότι τα έχει επεξεργαστεί αρκετά στο Αγιον Ορος καθώς έχουν μπει σε τετράγωνο που του επιτρέπει να μεγεθύνει το σχέδιο. Επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη αρχές Αυγούστου και όλο το φθινόπωρο ζωγραφίζει. Ταυτόχρονα, παρά την «οικονομική σφίξη», γράφει με κέφι(Αρχιτεκτονική σκόρπιας ζωής). Προσεγγίζει το Ορος με εικόνες και λόγο.

«Σε αντίθεση με ομοτέχνους του που κονταροχτυπήθηκαν με το Αγιον Ορος ή θήτευαν στον Αθω, ο Πεντζίκης δεν θητεύει στον Αθω, είναι θρέμμα του Αθω», λέει ο Γ.Π. «Δεν κονταροχτυπιέται, αντίθετα, αισθάνεται ότι κυοφορείται. Το αγιορείτικο περιβάλλον δεν αποτελεί παροδικό συνομιλητή αλλά παράγοντα ζύμωσης, σταθερή συνιστώσα και διαρκές σημείο αναφοράς. Η συνεχής συναναστροφή του με το Αγιον Ορος και τους αγιορείτες θα μπορούσε με ακρίβεια να χαρακτηριστεί “Αθω διά βίου θηλασμός”».

Ν.Γ.Πεντζίκης. Το Κυριακό στα Καυσοκαλύβια. 1952, τέμπερα σε χαρτόνι 22Χ16 εκ.

 

 

 

«Είχα σφίξη οικονομική»

Λίγες ημέρες μετά την επιστροφή του από το Αγιον Ορος, ο ΝΓΠ σε επιστολή του περιγράφει το ταξίδι αλλά και το κέφι του για δημιουργία παρά την «οικονομική σφίξη» και την τραγική κατάσταση του τόπου… Παραλήπτης είναι ο Γαλλοαμερικανός καθηγητής Iατρικής Georges Peret. Τον Ιούνιο του ’52 τον ξενάγησε ο Πεντζίκης σε μια σύντομη επίσκεψη στη Μονή Ξενοφώντος από την οποία χρονολογείται το σχέδιο «Μια πορτοκαλιά όξω από το καθολικό της Ι.Μ.Ξενοφώντος». Ο ΝΓΠ συγκινημένος από τα φιλελληνικά του αισθήματα γράφει:

«Μαζύ μου ήταν και ο ζωγράφος Παραλής που διδάσκει στο εδώ Αμερικανικό Κολλέγιο. Εκαμα 17 πίνακες. Επίσης άλλους 9 είχα κάμει πριν από το Ορος και δεν προφτάσατε να τους δείτε. Εχω εν όλω 68 πίνακες καινούργιους να τους παίζω κομπολόγι, συμπεραίνοντας πάνω στις πιθανότητες της εκκύβευσης του λαχείου. Αλλά μ’ αυτό δεν πρέπει να φανταστείτε ότι κινδυνεύετε ν’ ακούσετε όσ’ακούν οι Αμερικάνοι από τους δικούς μας, επειδή διαψεύδονται τα όνειρα για ευτυχία και προκοπή που ’χαν κάμει. Πρώτα-πρώτα η κατάσταση του κοσμάκη εδώ είναι αληθινά τραγική ενώ η δική μου απλώς μόνο πάντοτε γελοία.

...Χρόνια τώρα ψήθηκα με τις συνεχείς αποτυχίες μου. Η ιδέα όμως απ’ ό,τι καινούργιο γράφω τώρα με χαροποιεί (σ.σ. Αρχιτεκτονική της σκόρπιας ζωής). Μιλώ πολύ για τη θάλασσα που την χάρηκα αρκετά εφέτος. Από τις εκδρομές μας στις ακρογιαλιές εμπνεύστηκα άλλους 9 πίνακες που δεν τους ξέρετε.Εν όλω 3 πίνακες χώργια που πούλησα άλλους επτά. Δυστυχώς σε τιμή εξευτελιστική επειδή είχα σφίξη οικονομική… Αυτά ’ναι τα χάλια μας. Ισια-ίσια που οικονομώ τα χρώματα. Ολος ο τόπος παραπονιέται για τη φτώχεια. Μ’ αυτό δεν χανόμαστε.Δουλεύω κάθε μέρα με κέφι.»

Ν.Γ.Πεντζίκης. Η Σιμωνόπετρα, 1980, τέμπερα 63Χ39 εκ.

 

 

Στους μπαχτσέδες

Κατά τη διαμονή μου σ’ ένα μοναστήρι, συνήθιζα να πηγαίνω και να κάθομαι στον μικρό ναό του κοιμητηρίου, μέσα στους μπαχτσέδες. Θα σας διηγηθώ κάτι που είδα εκεί ένα πρωί: Από τη μικρή πόρτα του περιβόλου, απ’ όπου βγάνουν ραμμένους στο ράσο τους τους μοναχούς για να τους θάψουν, είδα να’ρχεται ένας μισότυφλος ηλικιωμένος καλόγερος. Προχώρησε ίσαμε την άκρη του κήπου, όπου ήταν μια τριανταφυλλιά ξηρή σχεδόν, δίχως άνθη. Φτάνοντας εκεί άφηκε ανάμεσα στ’ άνανθα κλαδιά και φύλλα ένα άνθος που κράταγε και είπε: «Πάρε να ’χεις κι εσύ, να μη σε καταφρονέσουν». [«Προσεγγίσεις στο Αγιον Ορος», 1952]

 

Αποσπάσματα από το Σημειωματάριο

- Αναλογίες καλογερικής και στρατιωτικού βίου. Σαν ελληνικό λαϊκό χωριό τα Καυσοκαλύβια, όπου τον ρόλο της γυναίκας στο κάθε σπίτι, παίζει η εκκλησία η προσκολλημένη δίπλα στο κελί.

- Θρησκευάμενος μοναχός Διονυσιάτης πρώην τραμβαγιέρης παπα Θεόκλητος εκ Πατρών συζητών και δογματίζων κατά του Πικάσσο...

- Φωνή και λαλιά θαύμα υπομονής, τεχνίτης ξυλογλύπτης Αρσένιος, γέρων 86 ετών, κυρτός, εργάζεται ακόμα...

- Φοβούνται οποιοδήποτε αίσθημα που μπορεί να κλονίσει ή να θέσει εν αμφιβόλω τη δύσκολή τους συντήρηση. Το μόνο αίσθημά τους ο σεβασμός σε ό,τι υπήρξε, χωρίς κατανόηση πάντοτε, και η υπομονή που φωτίζει (περίπτωση πάτερ Ισιδώρου) όταν δεν γυρνάει σε πείσμα, φανατισμό και κακία.

Το «Αγιορειτικό Σημειωματάριο, 1952» του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη θα είναι το επίκεντρο μιας αναδρομικής έκθεσης του ζωγράφου και λογοτέχνη στο Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, ενώ θα εκδοθεί προσεχώς από τις εκδόσεις Ινδικτος.