του Θάνου Δασκαλοθανάση
Ο Ιουλιανός: Φιλόσοφος ή Αποστάτης
Η γοητεία για την αρχαιότητα που έσβηνε, η λατρεία για την τέχνη, την παιδεία, την σοφία ώθησαν τον Ιουλιανό, τον τελευταίο αυτοκράτορα της δυναστείας του Κωνσταντίνου να στραφεί προς την παλιά θρησκεία, ελπίζοντας ότι θα μπορούσε να την αποκαταστήσει, έστω και με μια τροποποιημένη εκδοχή της
Ο Ιουλιανός γεννήθηκε στις 6 Νοεμβρίου του 331στη Βασιλεύουσα. Ήταν ανιψιός του Μεγάλου Κωνσταντινου, παιδί του ετεροθαλούς αδερφού του. Καθώς ήταν εν δυνάμει διάδοχος του θρόνου, βίωσε από μικρός τα πάθη και τις δολοπλοκίες της βασιλικής αυλής, γεγονός που θα σφραγίσει τη ψυχοσύνθεσή του.
Αμέσως μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Κωνσταντίνου ένας αμείλικτος πόλεμος ξέσπασε ανάμεσα στους διαδόχους του. Ο Ιουλιανός, όντας παιδί, είδε μέσα σε μια νύχτα να δολοφονούνται από τον εξάδερφό του Κωνστάντιο όλοι του οι συγγενείς. Ο ίδιος και ο αδερφός του Γάλλος, σωθήκαν την τελευταία στιγμή μετά από παρέμβαση του Ευσεβίου, του επισκόπου Καισάρειας. Η μνήμη αυτή της τρομερής σφαγής θα μείνει ανεξίτηλη για τον Ιουλιανό. Μεγαλώνοντας, θα αρχίσει να νιώθει απέχθεια για όλους εκείνους που δήλωναν χριστιανοί, αλlά όταν επρόκειτο για το προσωπικό τους συμφέρον δεν δίσταζαν να διαπράξουν το χειρότερο έγκλημα.
Δάσκαλος του Ιουλιανού υπήρξε ο Μαρδόνιος, ένας ελληνιστής Θράκας ευνούχος, που αν και χριστιανός, είχε σαγηνευτεί από τον Ομηρικό κόσμο. Ο κόσμος αυτός των αρχαίων ηρώων και Θεών γοήτευσε τον νεαρό πρίγκιπα και αποτέλεσε ένα καταφύγιο από τη ζοφερή πραγματικότητα της ζωής του. Μέχρι και την ηλικία των 24 χρονών θα παραμείνει όμηρος του αυτοκράτορα εξαδέρφου καθώς θα είναι πάντα ύποπτος για τη διεκδίκηση του θρόνου. Καθώς θα μεταφέρεται από περιοχή σε περιοχή (Νικομήδεια, Καππαδοκία, Κωνσταντινούπολη,Πέργαμο) θα μαθητεύσει δίπλα σε σπουδαίους δασκάλους και θα μελετήσει τα έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων αλλά και νεοπλατωνικών. Στο διάστημα όλων αυτών των χρόνων θα παραμένει έστω και φαινομενικά πιστός στη χριστιανική θρησκεία. Η γνωριμία του με τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Λιβάνιο, ο οποίος θα τον μυήσει στα Ορφικά και Ελευσίνια μυστήρια, θα τον εισάγει στην μαγεία του μυστικισμού. Τότε ουσιαστικά θα αρχίσει και η φιλοδοφική του εκεπαίδευση. Σταθμός στη ζωή του θα είναι η γνωριμία του με τον Μάξιμο ο οποίος ήταν θεουργός και θα τον μυήσει στα μυστήρια των Χαλδαίων,υποχόμενος να τον φέρει σε επαφή με το θεϊκό στοιχείο. Ο φιλόσοφος αυτός θα αποτελέσει τον πνευματικό καθοδηγητή του Ιουλιανού. Τότε θα γίνει και η οριστική αλλά κρυφή ακόμα στροφή του προς τις νεοπλατωνικές παγανιστικές αντιλήψεις.
Στο πρόσωπο της αυτοκράτειρας Ευσεβίας ο Ιουλιανός θα βρει μια προστάτιδα ή οποία πάντα θα παρεμβαίνει για να τον γλυτώνει από την καχυποψία του αυτοκράτορα Κωνστάντιου. Με την μεσολάβησή της ο Ιoυλιανός, σε ηλικία 23 ετών, μεταβαίνει στην Αθήνα όπου μυείται στα Ελευσίνια μυστήρια.
Ο Ιουλιανός γεννήθηκε στις 6 Νοεμβρίου του 331στη Βασιλεύουσα. Ήταν ανιψιός του Μεγάλου Κωνσταντινου, παιδί του ετεροθαλούς αδερφού του. Καθώς ήταν εν δυνάμει διάδοχος του θρόνου, βίωσε από μικρός τα πάθη και τις δολοπλοκίες της βασιλικής αυλής, γεγονός που θα σφραγίσει τη ψυχοσύνθεσή του.
Αμέσως μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Κωνσταντίνου ένας αμείλικτος πόλεμος ξέσπασε ανάμεσα στους διαδόχους του. Ο Ιουλιανός, όντας παιδί, είδε μέσα σε μια νύχτα να δολοφονούνται από τον εξάδερφό του Κωνστάντιο όλοι του οι συγγενείς. Ο ίδιος και ο αδερφός του Γάλλος, σωθήκαν την τελευταία στιγμή μετά από παρέμβαση του Ευσεβίου, του επισκόπου Καισάρειας. Η μνήμη αυτή της τρομερής σφαγής θα μείνει ανεξίτηλη για τον Ιουλιανό. Μεγαλώνοντας, θα αρχίσει να νιώθει απέχθεια για όλους εκείνους που δήλωναν χριστιανοί, αλlά όταν επρόκειτο για το προσωπικό τους συμφέρον δεν δίσταζαν να διαπράξουν το χειρότερο έγκλημα.
Δάσκαλος του Ιουλιανού υπήρξε ο Μαρδόνιος, ένας ελληνιστής Θράκας ευνούχος, που αν και χριστιανός, είχε σαγηνευτεί από τον Ομηρικό κόσμο. Ο κόσμος αυτός των αρχαίων ηρώων και Θεών γοήτευσε τον νεαρό πρίγκιπα και αποτέλεσε ένα καταφύγιο από τη ζοφερή πραγματικότητα της ζωής του. Μέχρι και την ηλικία των 24 χρονών θα παραμείνει όμηρος του αυτοκράτορα εξαδέρφου καθώς θα είναι πάντα ύποπτος για τη διεκδίκηση του θρόνου. Καθώς θα μεταφέρεται από περιοχή σε περιοχή (Νικομήδεια, Καππαδοκία, Κωνσταντινούπολη,Πέργαμο) θα μαθητεύσει δίπλα σε σπουδαίους δασκάλους και θα μελετήσει τα έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων αλλά και νεοπλατωνικών. Στο διάστημα όλων αυτών των χρόνων θα παραμένει έστω και φαινομενικά πιστός στη χριστιανική θρησκεία. Η γνωριμία του με τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Λιβάνιο, ο οποίος θα τον μυήσει στα Ορφικά και Ελευσίνια μυστήρια, θα τον εισάγει στην μαγεία του μυστικισμού. Τότε ουσιαστικά θα αρχίσει και η φιλοδοφική του εκεπαίδευση. Σταθμός στη ζωή του θα είναι η γνωριμία του με τον Μάξιμο ο οποίος ήταν θεουργός και θα τον μυήσει στα μυστήρια των Χαλδαίων,υποχόμενος να τον φέρει σε επαφή με το θεϊκό στοιχείο. Ο φιλόσοφος αυτός θα αποτελέσει τον πνευματικό καθοδηγητή του Ιουλιανού. Τότε θα γίνει και η οριστική αλλά κρυφή ακόμα στροφή του προς τις νεοπλατωνικές παγανιστικές αντιλήψεις.
Στο πρόσωπο της αυτοκράτειρας Ευσεβίας ο Ιουλιανός θα βρει μια προστάτιδα ή οποία πάντα θα παρεμβαίνει για να τον γλυτώνει από την καχυποψία του αυτοκράτορα Κωνστάντιου. Με την μεσολάβησή της ο Ιoυλιανός, σε ηλικία 23 ετών, μεταβαίνει στην Αθήνα όπου μυείται στα Ελευσίνια μυστήρια.
Ο Ιουλιανός Καίσαρας…
Το 355 ο Κωνστάντιος πείθεται από τη γυναίκα του Ευσεβία να ανακηρύξει τον Ιουλιανό Καίσαρα της Δύσης. Ο ίδιος αρχικά φέρεται να μην επιθυμεί μια τέτοια υψηλή θέση. Όπως όμως εξηγεί αργότερα, είδε ένα όνειρο στο οποίο εμφανίστηκαν οι Θεοί που του ζητούσαν να αναλάβει τα υψηλά του καθήκοντα, αλλιώς κινδύνευε με ένα ατιμωτικό θάνατο. Ο Ιουλιανός βλέπει το αξίωμά του σαν ένα εφαλτήριο για να εφαρμόσει τις ιδέες του και τη φιλοσοφία του.
Παρά τη στρατιωτική και πολιτική απειρία του όμως, ο Ιουλιανος διεξήγαγε αποτελεσματικές επιχειρήσεις απόκρουσης και εκκαθάρισης των βαρβαρικών εισβολών και απέκτησε την εμπιστοσύνη των στρατιωτών του. Από τη άλλη συνέβαλλε στην ανοικοδόμηση των περιοχών και ιδιαίτερα του Παρισιού, επέβαλλε δίκαιη φορολογική πολιτική αποκτώντας δημοφιλία μεταξύ των κατοίκων. Η δράση είχε πλέον πάρει τη θέση της στοχαστικής ζωής. Με την ανάλογη υποκίνηση από τον ίδιο, ανακηρύσσεται από τους στρατιώτες του Αύγουστος. Λίγο πριν από την προδιαγεγραμμένη σύγκρουση για το θρόνο της Κων/πολης, ο Κωνστάντιος πεθαίνει και αποσοβείται ο εμφύλιος.
Παρά τη στρατιωτική και πολιτική απειρία του όμως, ο Ιουλιανος διεξήγαγε αποτελεσματικές επιχειρήσεις απόκρουσης και εκκαθάρισης των βαρβαρικών εισβολών και απέκτησε την εμπιστοσύνη των στρατιωτών του. Από τη άλλη συνέβαλλε στην ανοικοδόμηση των περιοχών και ιδιαίτερα του Παρισιού, επέβαλλε δίκαιη φορολογική πολιτική αποκτώντας δημοφιλία μεταξύ των κατοίκων. Η δράση είχε πλέον πάρει τη θέση της στοχαστικής ζωής. Με την ανάλογη υποκίνηση από τον ίδιο, ανακηρύσσεται από τους στρατιώτες του Αύγουστος. Λίγο πριν από την προδιαγεγραμμένη σύγκρουση για το θρόνο της Κων/πολης, ο Κωνστάντιος πεθαίνει και αποσοβείται ο εμφύλιος.
Ο Ιουλιανός αυτοκράτορας
Η πρώτη του πολιτική πράξη ήταν να απομακρύνει από την Αυλή αλλά και από τις διοικητικές υπηρεσίες τους αυλικούς του Κωνστάντιου. Η διεφθαρμένη και πολυτελώς διαβιώσα αυλή έπρεπε να αποτελέσει παρελθόν. Θέσπισε νόμους για την καταπολέμηση της απάτης και το περιορισμό της σπατάλης. Απέλυσε μέρος του προσωπικού των ανακτόρων και επέστρεψε τη γη στους δικαιούχους της που είχαν κατασχέσει οι προκάτοχοί του. Πίστευε ότι ένας βασιλιάς έπρεπε να είναι ανώτερος από τους υπηκόους του όσον αφορά τα φυσικά χαρίσματα, να τηρεί τους νόμους και να επιδιώκει τη διακαιοσύνη. Ο ιδεώδης βασιλιάς θα πρέπει να καταπνίγει τα πάθη του για να μπορεί να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του αξιώματός του. Δικαιοσύνη, αξιοκρατία, αρετή και απλότητα Ο νέος αυτοκράτορας απλός ο ίδιος προτιμούσε να είναι προσιτός και όχι κρυμμένος κάπου στο βάθος.
Ελάχιστοι μέχρι τότε γνώριζαν ότι ο Ιουλιανός είχε απορρίψει κρυφά τη χριστιανική του ανατροφή για να ενστερνιστεί την εθνική Θρησκεία και ιδιαίτερα τη λατρεία του Θεού Ηλιου. Εγκεφαλικός ενθουσιώδης και οραματιστής στην ακμή της ζωή του, γνώριζε ότι οι Εθνικοί είναι ακόμα πολλοί. Ήλπιζε ότι με τα κατάλληλα μέτρα θα ξαναζωντανέψει την παλιά θρησκεία. Το 362 νομιμοποίησε εκ νέου την παραδοσιακή λατρεία, άνοιξε τους ναούς και τους αποκατέστησε επιστρέφοντας τις παλιές τους ιδιοκτησίες. Βλέποντας ότι ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των χριστιανών ήταν η ιεραρχική οργάνωση της εκκλησίας, όρισε μια ανάλογη ιεραρχία Εθνικών ιερέων. Παρέβλεψε κάποιες περιπτώσεις βίας κατά των χριστιανών και προκειμένου να ενθαρρύνει τις ενδοχριστιανικές διαμάχες ανακαλεσε από την εξορία τον Αθανάσιο και άλλους επισκόπους. Απαγόρεψε στους χριστιανούς δασκάλους να διδάσκουν κλασσική λογοτεχνία με το αιτιολογικό ότι δεν μπορούσαν να διδάξουν κάτι το οποίο πίστευαν. Κατά τον Ιουλιανο ήταν παράλογο, κάποιοι που δουλειά τους είναι να ερμηνεύουν τα έργα των αρχαίων συγγραφέων, συγχρόνως να καταφρονούν τους θεούς που εκείνοι τίμησαν. Το μέτρο αυτό, η ερμηνεία του και οι σκοπιμότητες που το υπαγόρευσαν αποτέλεσαν αντικείμενο διαμάχης. Οπωσδήποτε είχε σαν στόχο να αποδυναμώσει την εκπαίδευση των χριστιανών μαθητών.
Ελάχιστοι μέχρι τότε γνώριζαν ότι ο Ιουλιανός είχε απορρίψει κρυφά τη χριστιανική του ανατροφή για να ενστερνιστεί την εθνική Θρησκεία και ιδιαίτερα τη λατρεία του Θεού Ηλιου. Εγκεφαλικός ενθουσιώδης και οραματιστής στην ακμή της ζωή του, γνώριζε ότι οι Εθνικοί είναι ακόμα πολλοί. Ήλπιζε ότι με τα κατάλληλα μέτρα θα ξαναζωντανέψει την παλιά θρησκεία. Το 362 νομιμοποίησε εκ νέου την παραδοσιακή λατρεία, άνοιξε τους ναούς και τους αποκατέστησε επιστρέφοντας τις παλιές τους ιδιοκτησίες. Βλέποντας ότι ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των χριστιανών ήταν η ιεραρχική οργάνωση της εκκλησίας, όρισε μια ανάλογη ιεραρχία Εθνικών ιερέων. Παρέβλεψε κάποιες περιπτώσεις βίας κατά των χριστιανών και προκειμένου να ενθαρρύνει τις ενδοχριστιανικές διαμάχες ανακαλεσε από την εξορία τον Αθανάσιο και άλλους επισκόπους. Απαγόρεψε στους χριστιανούς δασκάλους να διδάσκουν κλασσική λογοτεχνία με το αιτιολογικό ότι δεν μπορούσαν να διδάξουν κάτι το οποίο πίστευαν. Κατά τον Ιουλιανο ήταν παράλογο, κάποιοι που δουλειά τους είναι να ερμηνεύουν τα έργα των αρχαίων συγγραφέων, συγχρόνως να καταφρονούν τους θεούς που εκείνοι τίμησαν. Το μέτρο αυτό, η ερμηνεία του και οι σκοπιμότητες που το υπαγόρευσαν αποτέλεσαν αντικείμενο διαμάχης. Οπωσδήποτε είχε σαν στόχο να αποδυναμώσει την εκπαίδευση των χριστιανών μαθητών.
Τα αποτελέσματα της πολιτικής του – o θάνατος τους Ιουλιανού
Ο Ιουλιανός επιδίωξε να οργανώσει μια ειδωλολατρική εκκλησία κατά τον πρότυπο της χριστιανικής. Ακριβώς για τον λόγο αυτό ήταν ένα υβρίδιο χωρίς μέλλον. Ο ενθουσιασμός που έδειξε ο Ιουλιανός για την επιτυχία του εγχειρήματος σήμερα κρίνεται μάλλον ανεδαφικός, γιατί κατάσταση, έτσι όπως είχε διαμορφωθεί ήταν αδύνατον να αναστραφεί. Για να προετοιμάσει τον στρατού για την επερχόμενη εκστρατεία εναντίον των Περσών, ο Ιουλιανός μετέβη τον χειμώνα του 361-362 στην Αντιόχεια, όπου και συνάντησε σοβαρά προβλήματα. Οι θυσίες που τέλεσε προς τιμή ν του Απόλλων βρήκαν μικρή ανταπόκριση από τους κατοίκους της πόλης. Εκνευρισμένος διέταξε την του απομάκρυνση των λειψάνων ενός χριστιανού μάρτυρα από την αρχική τους θέση, κάτι που θεωρήθηκε από τους Χριστιανούς ως ιεροσυλία, με αποτέλεσμα την πυρπόληση του ναού του Απόλλωνα. Οι σχέσεις του με τους Αντιοχείς χειροτέρεψαν ακόμη περισσότερο μετά από μια σοβαρή έλλειψη τροφίμων. Ο Ιουλιανός προσπάθησε να σταθεροποιήσει την τιμή του σιταριού και να εισαγάγει από την Αύγυπτο ερχόμενος σε σύγκρουση με τους τοπικού παραγωγούς.
Καθώς η αυτοκρατορία βρισκόταν σε πόλεμο με τους Πέρσες, ο Ιουλιανός ήλπιζε να κερδίσει μια νίκη για να σταθεροποιηθεί ο ίδιος αλλά οι θρησκευτικές του ιδέες. Το 363 συγκέντρωσε ένα μεγάλο στράτευμα και με επικεφαλής τον ίδιο, προχώρησε μέχρι την περσική πρωτεύουσα Κτησιφώντα . Η κατάληψη της περσικής πρωτεύουσας ήταν αδύνατη και έτσι πήρε την απόφαση της επιστροφής.Η πορεία αυτή, μέσα στην εχθρική χώρα, κάτω από ανυπόφορο καύσωνα και υπό τη συνεχή παρενόχληση ενός εχθρού που απέφευγε την κατά μέτωπο σύγκρουση, ήταν εξαιρετικά προβληματική και όλα έδειχναν ότι ο ρωμαϊκός στρατός είχε πιαστεί σε θανάσιμη παγίδα. Τότε ακριβώς ο αυτοκράτορας τραυματίστηκε θανάσιμα σε μια αψιμαχία πιθανόν από περσική λόγχη. Λίγες μέρες αργότερα ξεψύχησε στη σκηνή του σε ηλικία 31 ετών.
Καθώς η αυτοκρατορία βρισκόταν σε πόλεμο με τους Πέρσες, ο Ιουλιανός ήλπιζε να κερδίσει μια νίκη για να σταθεροποιηθεί ο ίδιος αλλά οι θρησκευτικές του ιδέες. Το 363 συγκέντρωσε ένα μεγάλο στράτευμα και με επικεφαλής τον ίδιο, προχώρησε μέχρι την περσική πρωτεύουσα Κτησιφώντα . Η κατάληψη της περσικής πρωτεύουσας ήταν αδύνατη και έτσι πήρε την απόφαση της επιστροφής.Η πορεία αυτή, μέσα στην εχθρική χώρα, κάτω από ανυπόφορο καύσωνα και υπό τη συνεχή παρενόχληση ενός εχθρού που απέφευγε την κατά μέτωπο σύγκρουση, ήταν εξαιρετικά προβληματική και όλα έδειχναν ότι ο ρωμαϊκός στρατός είχε πιαστεί σε θανάσιμη παγίδα. Τότε ακριβώς ο αυτοκράτορας τραυματίστηκε θανάσιμα σε μια αψιμαχία πιθανόν από περσική λόγχη. Λίγες μέρες αργότερα ξεψύχησε στη σκηνή του σε ηλικία 31 ετών.
H αποτίμηση της προσωπικότητας και του έργου του
Ο Γιος του Ήλιου, όπως του άρεσε να τον αποκαλούν, έζησε μόλις τριάντα χρόνια. Όσο και αν μη συμφωνεί κανείς με όσα εκείνος πίστεψε και επιδίωξε να παλινορθώσει, ωστόσο δεν μπορεί παρά να ομολογήσει ότι υπήρξε μια από τος πιο ευγενικές και καλλιεργημένες προσωπικότητες της του Βυζαντίου. Τεράστια ήταν η επίδραση στη ψυχισμό του και στο χαρακτήρα τα άσχημα περιστατικά που βίωσε όταν ήταν παιδί αλλά και οι διδαχές των παιδαγωγών και φιλοσόφων με τους οποίους συναναστράφηκε .Ωστόσο το στρατιωτικό και πολιτικό έργο του, παρά τα όποια λαμπρά κατορθώματα έμεινε ανολοκλήρωτο γιατί του έλειπε το πολιτικό ένστικτο και οι ηγετικές ικανότητες. Κανείς δεν μπορεί να του αμφισβητήσει ότι ήταν δίκαιος, έντιμος στη ζωή του και ανδρείος και τόλμηρος στο πεδίο της μάχης.
Η αγάπη του για την Ελλάδα, την ελληνική γλώσσα την φιλοσοφία τον έστρεψαν προς την παλιά θρησκεία την οποία προσπάθησε με ενθουσιασμό να αναβιώσει χωρίς αποτέλεσμα. Ουσιαστικά ο Ιουλιανός δεν πέτυχε τίποτα. Παρά τον αρνητικό χαρακτηρισμό που τον συνοδεύει, το όνομά του και η προσωπικότητά του δεν ξεχάστηκαν. Οι άνθρωποι μέχρι και σήμερα τον θυμούνται για το πνεύμα του, τις γνώσεις του και όχι για τα ανεκπλήρωτα οράματά του. Ίσως τελικά να επρόκειται για έναν άνθρωπο που έζησε σε λάθος εποχή, και που κάτω από διαφορετικές προϋποθέσεις, να μεγαλουργούσε. Ο Ιουλιανός υπήρξε η σπάνια περίπτωση του ανθρώπου που έχει χάσει στη ζωή αλλά έχει κερδίσει στο θρύλο.
Η αγάπη του για την Ελλάδα, την ελληνική γλώσσα την φιλοσοφία τον έστρεψαν προς την παλιά θρησκεία την οποία προσπάθησε με ενθουσιασμό να αναβιώσει χωρίς αποτέλεσμα. Ουσιαστικά ο Ιουλιανός δεν πέτυχε τίποτα. Παρά τον αρνητικό χαρακτηρισμό που τον συνοδεύει, το όνομά του και η προσωπικότητά του δεν ξεχάστηκαν. Οι άνθρωποι μέχρι και σήμερα τον θυμούνται για το πνεύμα του, τις γνώσεις του και όχι για τα ανεκπλήρωτα οράματά του. Ίσως τελικά να επρόκειται για έναν άνθρωπο που έζησε σε λάθος εποχή, και που κάτω από διαφορετικές προϋποθέσεις, να μεγαλουργούσε. Ο Ιουλιανός υπήρξε η σπάνια περίπτωση του ανθρώπου που έχει χάσει στη ζωή αλλά έχει κερδίσει στο θρύλο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου