IΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΟΥΖΕΛΗΣ ο μεγάλος μελοποιός, θεωρητικός και δάσκαλος των βυζαντινών χρόνων

           Μαΐστωρ στο Ιερό Παλάτι, ένας από τους μεγαλύτερους και πολυγραφότερους μελοποιούς-συνθέτες όλων των εποχών, θεωρητικός εξέχων και δάσκαλος της μουσικής μας, ονομαστός, όσιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, ο Ιωάννης Παπαδόπουλος Κουκουζέλης τιμάται και θεωρείται από όλους  ως μέγιστη μορφή της Ελληνικής Μουσικής.

 

 

του Λυκούργου Αγγελόπουλου, Άρχοντος πρωτοψάλτου της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως, Διευθυντή της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδιας

 

 

Ο  Ιωάννης ο Κουκουζέλης εικονιζόμενος σε υστεροβυζαντινό χειρόγραφο μουσικό Κώδικα του 15ου αιώνα (Μονή Μεγίστης Λαύρας)

Οι μαρτυρίες

        Οι μαρτυρίες που έχουμε για τη ζωή του είναι από δύο πηγές: από τις πληροφορίες των μουσικών χειρογράφων και από το «Βίο» του, που βρίσκεται όμως για πρώτη φορά σε χειρόγραφα του 16ου αιώνα και περιέχει στοιχεία αποδεδειγμένα αντιφατικά και εν τέλει αναξιόπιστα.
         Με βάση τη «μυθολογία» του Βίου του  και ένα ανύπαρκτο έργο του με τίτλο «Βουλγάρα», Βούλγαροι επιστήμονες ονομάζουν τον Κουκουζέλη Βούλγαρο, πατέρα της βουλγαρικής μουσικής  κ.ά. Οι ισχυρισμοί αυτοί δεν αντέχουν σε σοβαρό επιστημονικό έλεγχο.
         Ξένοι ιστορικοί απέδειξαν ότι ο «Βίος» ανήκει στην κατηγορία των ιστορικών μυθιστορημάτων, με συγκερασμό μυθοπλαστικών στοιχείων και ελάχιστων πραγματολογικών πληροφοριών, που αναπτύσσονται γύρω από κάποιο ιστορικό πρόσωπο.
         Οι περισσότεροι ερευνητές τοποθετούν την ακμή του στις αρχές του 14ου αιώνα. Διαφορετικές είναι οι εκτιμήσεις του Σίμωνος Καρά, που υποστηρίζει  με σοβαρές ενδείξεις ότι ο Κουκουζέλης ζει πριν τον 14ο αιώνα, στο β΄μισό του 12ου αιώνα, καταρρίπτει τη διήγηση του βίου, ως προς τη «Βουλγάρα» και ότι δήθεν εμόνασε στη Μεγίστη Λαύρα. Παρατηρεί ότι ο Ιωάννης συγχέεται με τον Γρηγόριο Δομέστικο της Λαύρας, ο οποίος τιμάται ως άγιος την ίδια μέρα ( 1 Οκτωβρίου).
        Το αρχαιότερο γνωστό χειρόγραφο που αναφέρει τον Κουκουζέλη βρίσκεται στην Αγία Πετρούπολη (1302). Είναι ένα ειρμολόγιο που φέρει το όνομά του μαζί με το επίθετο Παπαδόπουλος.
        Αμέσως μετά έρχεται χειρόγραφο της Μονής Σινάς (1309), ένα ειρμολόγιο που έχει αντιγράψει από πρωτότυπο κώδικα του Κουκουζέλη η Ειρήνη, κόρη του Θεόδωρου Αγιοπετρίτη, που ήταν επίσης καλλιγράφος.

 

 

Ο Τροχός του Ιωάννη Κουκουζέλη. Μέθοδος διδασκαλίας και εκμάθησης του συστήματος των ήχων της βυζαντινής μουσικής, επινοημένη από το μεγάλο μελουργό.( Χειρόγραφο Μονής Αγίου Παύλου)

 

Μεγάλοι μαΐστόροι

          Βρισκόμαστε ήδη στην εποχή όπου ο τύπος του ποιητή των ύμνων της πρώτης υμνογραφικής περιόδου που έγραφε και μελοποιούσε  ο ίδιος τον ύμνο, ο τύπος δηλαδή του υμνογράφου –μελωδού αντικαταστάθηκε από το συνθέτη που είναι ταυτόχρονα και ψάλτης. Είναι η εποχή των μεγάλων μαΐστόρων, επιφανής εκπρόσωπος των οποίων είναι ο Ιωάννης Κουκουζέλης.
       Αυτή την περίοδο η μουσική φτάνει στο αποκορύφωμα της μεγάλης τέχνης. Το ύφος της γίνεται μελισματικό  και δημιουργείται το καλοφωνικό είδος μελοποιίας  με τις εκτεταμένες συνθέσεις. Οι συνθέσεις αυτές έχουν ποιητικά κείμενα που τα γράφουν είτε οι ίδιοι οι μελοποιοί είτε άλλοι ποιητές. Είναι η εποχή της δημιουργίας των αναγραμματισμών: πρόκειται για εκτεταμένες συνθέσεις στις οποίες παρατηρούμε μια αναδιάρθρωση των φράσεων του ποιητικού κειμένου ενός παλιότερου ύμνου με την προσθήκη  και νέων φράσεων, τις επαναλήψεις μερικών φράσεων συνδεδεμένων μεταξύ τους με τις λέξεις λέγε και πάλιν, ακόμη και τη χρησιμοποίηση καινούριου ποιητικού κειμένου.
     Την ίδια εποχή έχουμε και τη δημιουργία των κρατημάτων. Τα κρατήματα είναι ελεύθερες συνθέσεις στις οποίες, αντί για συγκεκριμένο κείμενο, χρησιμοποιούνται διάφορες συλλαβές, όπως τε-ρι—ρεμ, το-ρο-ρο, νε-νε κ.ά. Ενδιαφέρουσα είναι η θεολογική ερμηνεία που δίνει ένας σπουδαίος λόγιος του 17ου αιώνα, ο μητροπολίτης Φιλαδέλφειας Γεράσιμος Βλάχος ο Κρης: η ύπαρξη των συλλαβών τεριρέμ κ.τ.λ. αντί κειμένου δημιουργεί μια ψαλμωδία ανάλογη με την ακατάπαυστη ψαλμωδία των αγγέλων στον ουρανό.
     Κι όπως οι άγγελοι δοξολογούν με άναρθρη φωνή, το ίδιο κι οι άνθρωποι στη γη τον δοξολογούν αφ΄ενός με λόγο και μελωδία (τους ύμνους) αλλά και με μελωδία που δεν έχει λόγια (τα κρατήματα). Κι ο τελευταίος αυτός τρόπος, κατά τη συμβολική θεολογία, δεν θέλει να δείξει άλλο παρά το ακατανόητο της θεότητας. Ο Μιχάλης Αδάμης παρατηρεί ότι τα κρατήματα είναι η απόλυτη μουσική των βυζαντινών χρόνων.

 

 

Το μουσικό του έργο

         Ο Κουκοζέλης συντελεί καθοριστικά στη διαμόρφωση των νέων ειδών μελοποιίας που έχουν εμφανιστεί ήδη πριν από αυτόν, και μάλιστα με τις υπογραφές κορυφαίων μελοποιών, όπως ο Νικηφόρος ο Ηθικός και ο Ιωάννης ο Γλυκύς
        Συνέθεσε μεγάλες καλοφωνικές συνθέσεις προς τιμή της υπεραγίας Θεοτόκου και των Αγίων, στιχηρά κατανυκτικά, νεκρώσιμα, σταυρώσιμα και άλλα, καθώς και οίκους για τον Ακάθιστο Ύμνο. Σπουδαία είναι η συμβολή του στη διαμόρφωση της ακολουθίας του εσπερινού, ενώ έχει συνθέσει αρκετά σε ποσότητα και ποικιλία «μαθήματα» για τον όρθρο και τη Θεία Λειτουργία, που σώζονται σε πολλά χειρόγραφα. Ο Κουκουζέλης έχει αναδειχτεί επίσης και ως σημαντικός υμνογράφος. Η μουσική των ποιημάτων του, περίτεχνη, μελισματική, δίνει έξοχα δείγματα του μουσικού ύφους που δημιουργείται τον 14ο αιώνα.
       Η παρασημαντική του Κουκοζέλη διαφέρει από την προγενέστερη στην ανάπτυξη των σημαδιών των μεγάλων υποστάσεων. Ο Jakovijevic γράφει ότι ο Κουκουζέλης ήταν ο πρώτος συνθέτης του οποίου η παρασημαντική χρησιμοποιήθηκε και προσαρμόστηκε κατά το 14ο και 15ο αιώνα σε όλους τους βυζαντινούς μουσικούς κώδικες, στους δίγλωσσους κώδικες με ελληνική και σλαβική γλώσσα και στους μουσικού ς κώδικες των Ρουμάνων.
         Σημαντικό  και διαδεδομένο στα χειρόγραφα είναι και το έργο του Κουκουζέλη στη διδασκαλία της μουσικής. Διδάσκει το σύστημα των ήχων με τον τροχό ή τη «Σοφωτάτη παραλλαγή», ενώ με τις μεθόδους για τις θέσεις των σημαδιών και την καλοφωνία, μας δίνει συγκεντρωμένες τις ενέργειες των χειρονομικών σημαδιών και των μουσικών θέσεων που πρέπει να γνωρίζει  ο μουσικός, δηλαδή μικρές ή μεγαλύτερες μελωδικές φράσεις που ανταποκρίνονται σε κάποιο σημάδι ή σε συγκεκριμένη φόρμουλα.
      Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι ο Ιωάννης Κουκουζέλης είναι από τους μεγαλύτερους βυζαντινούς μουσικούς δασκάλους της ελληνικής μουσικής με παιδεία ελληνικής, με έργο πού άσκησε επίδραση στη πορεία του ελληνικού μουσικού πολιτισμού.