OI BYZANTINEΣ
ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ
ΤΗΣ
ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
Μνημεία με σπουδαία κεραμοπλαστική διακόσμηση και θαυμάσια τοιχοδομία
Του Νίκου Μουτσόπουλου, αρχιτέκτονα
Την περίοδο που χτίστηκαν οι εκκλησίες αυτές, η Καστοριά από μόνη της αποτελεί σύμβολο του πολιτισμού στα Βαλκάνια. Γιατί κατόρθωσε μέσα από τόσες κακοτυχίες να διατηρήσει πάρα πολλά μνημεία του τέλους του 9ου αιώνα και των αρχών του 10ου αιώνα.
Αυτή είναι η πιο κρίσιμη περίοδος για όλον το πολιτισμό του Βυζαντίου. Μέχρι τότε, μετά την παλαιοχριστιανική περίοδο και τις επιδρομές των Σλάβων, υπάρχει ένα κενό στην Ιστορία, μια έλλειψη πληροφοριών μας για την Καστοριά. Συνέβη μια διακοπή της σχέσης ανάμεσα στις ακριτικές επαρχίες και την κεντρική εξουσία του Βυζαντίου, η οποία φαίνεται πως δεν μπορούσε να ελέγξει ορισμένα τμήματά του. Έτσι έχουμε κατοχές, μεταγενέστερα στην τελευταία φάση του Βυζαντίου, στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αιώνα. Αλβανικές φάρες ήλεγχαν κατά περιόδους την περιοχή. Όμως το Βυζάντιο έπραξε πάντα ό,τι μπορούσε, θυσιάστηκε με τις δυνάμεις που είχε για να διαφεντέψει και τα ακρότατα όρια της αυτοκρατορίας. Αυτές όλες οι εκκλησιές του 10ου αιώνα είναι πάρα πολύ σπουδαίες. Είναι μικρές, ταπεινές, μονόχωρες πολλές φορές και είναι λάθος να τις αποκαλούμε μονόκλιτες βασιλικές.
Μονόχωροι ναοί, αλλά και τρίκογχοι και άλλοι τύποι. Πραγματικά και μόνο γι΄ αυτής της εποχής τα μνημεία αξίζει κανείς να επισκεφτεί την Καστοριά και θα ήθελα εδώ να ονοματίσω: o Ταξιάρχης της Μητροπόλεως, ο Άγιος Στέφανος, οι Άγιοι Ανάργυροι, η Παναγία η Κουμπελίδικη, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος απέναντι στους λόφους του Τοιχιού, ο Άγιος Νικόλαος του άρχοντα Κασνίτζη και βέβαια δεν πρέπει να ξεχάσω το περίφημο μοναστήρι, την Παναγία Μαυριώτισσα, ένα από τα πλέον αγαπημένα σε μένα, σε ένα ιδανικό τοπίο χτισμένο.
Μονόχωροι ναοί, αλλά και τρίκογχοι και άλλοι τύποι. Πραγματικά και μόνο γι΄ αυτής της εποχής τα μνημεία αξίζει κανείς να επισκεφτεί την Καστοριά και θα ήθελα εδώ να ονοματίσω: o Ταξιάρχης της Μητροπόλεως, ο Άγιος Στέφανος, οι Άγιοι Ανάργυροι, η Παναγία η Κουμπελίδικη, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος απέναντι στους λόφους του Τοιχιού, ο Άγιος Νικόλαος του άρχοντα Κασνίτζη και βέβαια δεν πρέπει να ξεχάσω το περίφημο μοναστήρι, την Παναγία Μαυριώτισσα, ένα από τα πλέον αγαπημένα σε μένα, σε ένα ιδανικό τοπίο χτισμένο.
Τοιχοποιία σαν κέντημα
Όλα αυτά τα μνημεία είναι μικρά μεν, αλλά κομψοτεχνήματα με την κεραμοπλαστική τους διακόσμηση εξωτερική και εσωτερική, τη θαυμάσια τοιχοποιία που είναι σαν κέντημα, γι΄ αυτό και οι Βυζαντινοί την ονόμαζαν «ύφανση».
Για λόγους σταθερότητας, όπως έχω υποστηρίξει στα βιβλία μου, οι πλίνθοι εναλλάσσονταν με λίθους στους τοίχους των εκκλησιών. Στις εκκλησίες αυτές διαπιστώνουμε μια τρομακτική τάση προς το ύψος είτε με τους τρούλους είτε με το κεντρικό κλίτος.
Μπορεί παλιότερα στην ίδρυσή τους να ήταν κέντρα ενός μικρού μοναστηριού, πολλές φορές οικογενειακού χαρακτήρα, χτισμένες από κάποιον μαχαλά ή από κάποιον άρχοντα, ο οποίος στο τέλος της ζωής του είχε σκοπό να αναχωρήσει – να ταφεί σε αυτές.
Και οι άλλοι όμως αιώνες έχουν να επιδείξουν λαμπρά μνημεία και όχι μόνο στην αρχιτεκτονική αλλά και στη ζωγραφική.
Για λόγους σταθερότητας, όπως έχω υποστηρίξει στα βιβλία μου, οι πλίνθοι εναλλάσσονταν με λίθους στους τοίχους των εκκλησιών. Στις εκκλησίες αυτές διαπιστώνουμε μια τρομακτική τάση προς το ύψος είτε με τους τρούλους είτε με το κεντρικό κλίτος.
Μπορεί παλιότερα στην ίδρυσή τους να ήταν κέντρα ενός μικρού μοναστηριού, πολλές φορές οικογενειακού χαρακτήρα, χτισμένες από κάποιον μαχαλά ή από κάποιον άρχοντα, ο οποίος στο τέλος της ζωής του είχε σκοπό να αναχωρήσει – να ταφεί σε αυτές.
Και οι άλλοι όμως αιώνες έχουν να επιδείξουν λαμπρά μνημεία και όχι μόνο στην αρχιτεκτονική αλλά και στη ζωγραφική.
Οι τρίκλιτες της Τουρκοκρατίας
Οι μεγάλες εκκλησίες, οι τρίκλιτες, είναι της εποχής της Τουρκοκρατίας, που κάλυπταν πια τις ανάγκες του κόσμου. Το κεντρικό κλίτος στις μεγάλες εκκλησίες είναι ορισμένες φορές υπερυψωμένο για λόγους φωτισμού. Μιμούνται κατά κάποιον τρόπο τα παραδείγματα των μεγάλων παλαιοχριστιανικών βασιλικών του Αγίου Δημητρίου και της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη. Είναι ένας τύπος που επανήλθε στην Τουρκοκρατία, όπου οι τεχνίτες με ευτελέστατα υλικά κατόρθωσαν να δημιουργήσουν χώρους που και εξυπηρετούσαν αλλά και πρόσφεραν την εσωτερική ενόραση που ήταν απαραίτητη. Με τη διαφορά όμως ότι το εσωτερικό είναι πιο σκοτεινό, οι τοιχογραφίες είναι έχουν κι αυτές σκοτεινά χρώματα, το θεματολόγιο διαφοροποιείται, τονίζονται ιδιαίτερα τα μαρτύρια των Αγίων, τα Συναξάρια, για να μαθαίνει ο υπόδουλος λαός, ο ραγιάς, να υποφέρει τα δεινά του μεγαλύτερη υπομονή.
Όλες οι βασιλικές της Καστοριάς είναι του ίδιου τύπου με κορύφωμα την Μητρόπολη, τον Άγιο Νικόλαο που έχει ωραίες εικόνες, πλάι στο μικρό κομψοτέχνημα του Ταξιάρχη της Μητροπόλεως, το τρίκλιτο εκκλησάκι με υπερβολικά υπερυψωμένο το κεντρικό του κλίτος.
Γενικά ο βυζαντινός ναός δεν αναζητούσε αξίες σημερινές, όπως είναι ο άπλετος φωτισμός. Στον κόσμο που ήθελε να πάει να προσευχηθεί, του προσφερόταν ένας χώρος κατάλληλος για κατάνυξη, για να μπορέσει τη δέησή του να την αποτείνει στον Θεό, μέσα σε μια ατμόσφαιρα απομόνωσης και γαλήνης.
Γενικά ο βυζαντινός ναός δεν αναζητούσε αξίες σημερινές, όπως είναι ο άπλετος φωτισμός. Στον κόσμο που ήθελε να πάει να προσευχηθεί, του προσφερόταν ένας χώρος κατάλληλος για κατάνυξη, για να μπορέσει τη δέησή του να την αποτείνει στον Θεό, μέσα σε μια ατμόσφαιρα απομόνωσης και γαλήνης.
Η Καστοριά, ολόκληρη, είναι ένα βυζαντινό μουσείο. Εμείς, πρέπει ως κόρη οφθαλμού, να την προσέχουμε. Μαζί με τα μνημεία της Πρέσπας στη Φλώρινα και στα βουνά επάνω, το Ζευγοστάσι, την Ομορφοκκλησιά, αποτελούν το δυναμάρι του έθνους μας και την απόδειξη της συνέχειας και ποιότητας του ελληνισμού, όταν οι άλλοι λαοί, ακριβώς αυτήν την εποχή, δεν είχαν τίποτα.
ΑΓΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ
Άγιος Στέφανος, ανατολική όψη, το Ιερό.
Κεραμικοί ζωφόροι, οδοντωτές ταινίες, παίρνουν τη μορφή γείσου σε κάποιο σημείο. Κεραμοπλαστικός διάκοσμος πλούσιος, δημιουργεί δύο ήλιους κάτω από το μονόλοβο παράθυρο του κεντρικού κλίτους. Ορισμένοι ναοί, στους ήλιους που συναντάμε και σε άλλους καστοριανούς ναούς, αποδίδουν στοιχεία μυστικισμού. Δέχονται τη μακρινή επιβίωση μιθραϊκών συμβόλων. Ωστόσο πολλά στοιχεία αυτής της περσικής θεότητας έχουν αφομοιωθεί στον επίσημο χριστιανισμό, εφόσον συνυπήρχαν ανταγωνιστικά ως τον 4ο αιώνα που επικράτησε επίσημο ο χριστιανισμός.
Ο Άγιος Στέφανος είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες βυζαντινές εκκλησιές της Καστοριάς από κάθε άποψη: εικονογραφική και αρχιτεκτονική. Προσφέρει στους μελετητές αρκετά συγκριτικά στοιχεία. Διατηρεί τοιχογραφίες δύο διαφορετικών περιόδων. Από αρχιτεκτονική άποψη, το κτίσμα προδίδει τεχνικές γνώσεις ιδιαίτερες για την εποχή του.
Οι Άγιοι Ανάργυροι
Στην τοιχοποιία οι πλίνθοι (βήσαλοι, κατά τους Βυζαντντινούς), είναι τοποθετημένοι έτσι, ώστε να σχηματίζουν σειρά από διακοσμητικά σχέδια. Κεραμοπλαστική διακόσμηση από ήλιους, ρόμβους, χριστόγραμμα κ.ά.
Είναι η μόνη εκκλησιά στην Καστοριά αλλά και στην ευρύτερη περιοχή με γλυπτό μαρμάρινο διάκοσμο. Στο νάρθηκα έχουν αποκαλυφθεί δύο στρώματα τοιχογραφίας: του 11ου αιώνα, το πρώτο, του 12ου, το δεύτερο. Δεν αποκλείεται η δεύτερη τοιχογράφηση να ακολούθησε θεματικά την πρώτη.
Τα βυζαντινά μνημεία της Καστοριάς δεν έχουν μελετηθεί σε εύρος και συστηματικά στο σημείο που επιβάλλεται. Πολλές εκτιμήσεις διαφέρουν μεταξύ τους. Μήπως δεν είναι ανεδαφικό αίτημα η αξίωση αρκετών Καστοριανών για ίδρυση πανεπιστημιακής σχολής με αποκλειστικό αντικείμενο τα βυζαντινά μνημεία;
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΟΥΜΠΕΛΙΔΙΚΗ
 | ||
Τρίκογχος ναός χρονολογείται στα μέσα του 9ου αιώνα. Χαρακτηριστικό στοιχείο και μοναδικό σε εκκλησία της Καστοριάς, ο ψηλός κυλινδρικός τρούλος – κουμπές, Σε αυτόν οφείλει το όνομά της. Ήταν ένας από τους ναΐσκους της βυζαντινής ακροπόλεως των μεσαιωνικών οχυρώσεων της πόλης. Το σπουδαίο αυτό βυζαντινό μνημείο, με τοιχογραφίες στον εξωνάρθηκα, εσωνάρθηκα και στον κυρίως ναό, έφτασε αλώβητο ως την 1Νοεμβρίου του 1940. Τότε, σε βομβαρδισμό των Ιταλών καταστράφηκε, ευτυχώς μόνο ο τρούλος. Το 1949, βάσει φωτογραφιών και αποτυπώσεων, ο Στ. Πελεκανίδης ανέλαβε και ολοκλήρωσε την ανακατασκευή του.
Ο ΤΑΞΙΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ, ανατολική άποψη.
Τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα, χρονολογείται προς το τέλος του 9ου ή αρχές του 10ου αιώνα.
Ο εξωτερικός διάκοσμος στην τοιχοδομία είναι παρόμοιος με τις άλλες εκκλησίες της πόλης. Στη δυτική πλευρά, στο εξωτερικό της εισόδου, διατηρούνται σημαντικές τοιχογραφίες με φυσιογνωμίες αγίων σε υπερφυσικό μέγεθος. Στην ΒΔ γωνιά του εσωνάρθηκα, σε βαθιά κόγχη, αναπαύεται ο αγωνιστής του Μακεδονικού Αγώνα Παύλος Μελάς.
Τον ναό διακοσμούν τοιχογραφίες δύο περιόδων.
Βήσσαλο με χάραγμα- επιγραφή, που βρέθηκε σε εξωτερική πλευρά του Ταξιάρχη της Μητρόπολης από τον καθηγητή Νίκο Μουτσόπουλο. Αποτοιχίστηκε το 1988 και μελετήθηκε από τον ίδιο. Τέτοιες, φαινομενικά ασήμαντες ανακαλύψεις, απαντούν σε σημαντικά ερωτήματα που θέτουν τα μνημεία.
Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη
Δυτική πρόσοψη του Αγίου Νικολάου του Κασνίτζη, μονόκλιτος ναός του 12ου αιώνα. Η τοιχοποιία, πλούσια σε διάκοσμο, εμφανίζει και αυτοτελείς ζώνες με πλίνθους (βήσσαλα). Ανάμεσα στην ποικιλία των συνδυασμών, πάνω από την οριζόντια οδοντωτή ταινία, σχηματίζεται σειρά από κεφαλαία Ν. Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Μ. Χατζηδάκη, μπορεί να αναφέρονται είτε στον κτήτορα Νικηφόρο Κασνίτζη, είτε στον άγιο του ναού Νικόλαο.
Είσοδος στο καθολικό. Κάτω από το υπόστεγο σώζονται ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Το κτίσμα και το πρώτο στρώμα τοιχογραφιών τοποθετούνται στον 11ο αιώνα ή στις αρχές του 12ου αιώνα. Μονόχωρη εκκλησία, στον νότιο τοίχο της προσκολλήθηκε στον 16ο αιώνα το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.
Το καθολικό διατηρεί αποσπάσματα τοιχογραφιών και μόνο ο δυτικός τοίχος διατηρεί το σύνολο.
Εικονογραφικό θέμα σπάνιο που συναντάμε εδώ, είναι η λιποθυμία της Παναγίας στην Σταύρωση και επίσης το επεισόδιο του Ιεφωνία στην παράσταση της Κοιμησης.
Η μονή βρίσκεται 5χμ. ΝΑ της Καστοριάς και στην όχθη της λίμνης. Το τοπίο εδώ και η ιερότητα του χώρου κάνουν την περιοχή ιδιαίτερα αγαπητή στους Καστοριανούς: περίπατους για τους ρομαντικούς, προσκύνημα για τους πιστούς.
Τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα, χρονολογείται προς το τέλος του 9ου ή αρχές του 10ου αιώνα.
Ο εξωτερικός διάκοσμος στην τοιχοδομία είναι παρόμοιος με τις άλλες εκκλησίες της πόλης. Στη δυτική πλευρά, στο εξωτερικό της εισόδου, διατηρούνται σημαντικές τοιχογραφίες με φυσιογνωμίες αγίων σε υπερφυσικό μέγεθος. Στην ΒΔ γωνιά του εσωνάρθηκα, σε βαθιά κόγχη, αναπαύεται ο αγωνιστής του Μακεδονικού Αγώνα Παύλος Μελάς.
Τον ναό διακοσμούν τοιχογραφίες δύο περιόδων.
Βήσσαλο με χάραγμα- επιγραφή, που βρέθηκε σε εξωτερική πλευρά του Ταξιάρχη της Μητρόπολης από τον καθηγητή Νίκο Μουτσόπουλο. Αποτοιχίστηκε το 1988 και μελετήθηκε από τον ίδιο. Τέτοιες, φαινομενικά ασήμαντες ανακαλύψεις, απαντούν σε σημαντικά ερωτήματα που θέτουν τα μνημεία.
Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη
Δυτική πρόσοψη του Αγίου Νικολάου του Κασνίτζη, μονόκλιτος ναός του 12ου αιώνα. Η τοιχοποιία, πλούσια σε διάκοσμο, εμφανίζει και αυτοτελείς ζώνες με πλίνθους (βήσσαλα). Ανάμεσα στην ποικιλία των συνδυασμών, πάνω από την οριζόντια οδοντωτή ταινία, σχηματίζεται σειρά από κεφαλαία Ν. Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Μ. Χατζηδάκη, μπορεί να αναφέρονται είτε στον κτήτορα Νικηφόρο Κασνίτζη, είτε στον άγιο του ναού Νικόλαο.
Μονή της Παναγίας της
Μαυριώτισσας
Είσοδος στο καθολικό. Κάτω από το υπόστεγο σώζονται ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Το κτίσμα και το πρώτο στρώμα τοιχογραφιών τοποθετούνται στον 11ο αιώνα ή στις αρχές του 12ου αιώνα. Μονόχωρη εκκλησία, στον νότιο τοίχο της προσκολλήθηκε στον 16ο αιώνα το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.
Το καθολικό διατηρεί αποσπάσματα τοιχογραφιών και μόνο ο δυτικός τοίχος διατηρεί το σύνολο.
Εικονογραφικό θέμα σπάνιο που συναντάμε εδώ, είναι η λιποθυμία της Παναγίας στην Σταύρωση και επίσης το επεισόδιο του Ιεφωνία στην παράσταση της Κοιμησης.
Η μονή βρίσκεται 5χμ. ΝΑ της Καστοριάς και στην όχθη της λίμνης. Το τοπίο εδώ και η ιερότητα του χώρου κάνουν την περιοχή ιδιαίτερα αγαπητή στους Καστοριανούς: περίπατους για τους ρομαντικούς, προσκύνημα για τους πιστούς.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου