Το κίνημα των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης (1342-1350)

         

 

 

              Το πρώτο μισό του 11ου αιώνα το Βυζάντιο σπαράσσεται από δυναστικές έριδες  που εξελίσσονται σε εμφύλιους πολέμους, πρώτα ανάμεσα στους δυο Ανδρόνικους Παλαιολόγους (παππού και εγγονό)  και ύστερα μεταξύ του ανήλικου Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου, ο οποίος επιτροπεύεται από τη μητέρα του Άννα, και του Ιωάννη Κατακουζηνού.

 

 

              Από τη δυσαρέσκεια που δημιουργήθηκε επωφελήθηκε ο διοικητής της πόλης Αλέξιος Μετοχίτης και οργάνωσε το 1349 ένα κίνημα, με το οποίο κατόρθωσε να ανα­τρέψει τους Ζηλωτές. Ο ηγέτης τους Ανδρέας Παλαιολόγος κατέφυγε στο Άγιο Όρος, ενώ πολλά στελέχη τους φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν. Κι αυτό ήταν το τέλος του κι­νήματος των Ζηλωτών και της «Δημοκρατίας της Θεσσαλονίκης».
 

              Ο δεύτερος, ωστόσο εμφύλιος, που κατέληξε με την επικράτηση του στηριζόμενου από την αριστοκρατία των μεγαλογαιοκτημόνων Ιωάννη Κατακουζηνού, αν και αποτελεί επίσης μια διαμάχη των εκπροσώπων της άρχουσας τάξης για την εξουσία, παίρνει τη μορφή ταξικού αγώνα, ειδικά στις πόλεις, εξαιτίας του ότι οι δύο αντίπαλες ομάδες αντλούν τη δύναμή τους από διαφορετικούς κοινωνικούς χώρους. Εκδηλώνεται το βαθύ μίσος που έτρεφαν, όχι άδικα, οι κάτοικοι των πόλεων και της υπαίθρου εναντίον μιας αριστοκρατίας  η οποία ευνοημένη, εκτός των άλλων, κι από μια κατάφωρα άδικη φορολογική νομοθεσία, συσσώρευε πλούτο εις βάρος των φτωχών λαϊκών στρωμάτων.
           Ένα από τα ελάχιστα κείμενα  που εκφράζουν κάπως το ιδεολογικό κλίμα μέσα στο οποίο  κινήθηκαν οι επαναστάτες είναι ο Διάλογος Πλουσίων και Πενήτων, γραμμένο το 1343 από τον Αλέξιο Μακρεμβολίτη, στον οποίο οι πένητες κατηγορούν τους πλούσιους ότι ιδιοποιούνται όλα τα κοινά πράγματα. Μεταξύ των άλλων, τους προσάπτουν, ότι, αν μπορούσαν, θα στερούσαν από τους φτωχούς κι αυτό ακόμα το φως του ήλιου. Στο κείμενο προβάλλεται και το αίτημα της κοινοκτημοσύνης της γης.

 

             Παρά την μεγάλη άνθηση της πόλεως, ο πλούτος, όπως πάντα, ήταν συγκεντρωμένος σε λίγα χέρια. Οι πολλοί επένοντο. Οι κυβερνητικοί υπάλληλοι έκλεβαν, οι ευγενείς οργίαζαν, οι το­κογλύφοι έγδερναν στην κυριολεξία τον κοσμά­κη, οι αισχροκερδείς με τα γνωστά τερτίπια τους αύξαναν τον πλούτο τους.Με την πάροδο του χρόνου όλο και περισσότεροι από τα λαϊκά στρώματα υπέφεραν από την πείνα και την ανέ­χεια.



Οι καλλιεργητές της γης στα χρόνια του 14ου αιώνα εθεωρούντο εξάρτημά της. Ήταν «μισοελεύθεροι» με ελάχιστα δικαιώματα

Στην ίδια θέση με τους καλλιεργητές της γης βρίσκονταν και οι εργάτες και οι τεχνίτες της πόλεως. Στην εικόνα χαλκουργός και η γυναίκα του εργαζόμενοι.

           Οι πηγές στις οποίες μπορεί να προσφύγει η ιστορική έρευνα  όσον αφορά τα πολιτικά και τα εξίσου σημαντικά θρησκευτικά γεγονότα της περιόδου αυτής (Παλαμάς, Ησυχαστές) είναι πολλές, για την κοινωνική όμως  πλευρά της σύγκρουσης η πληροφόρηση είναι ελλιπής και αυτό γιατί οι ηττημένοι, οι φτωχές λαικές τάξεις που υποστήριζαν την αντιβασιλεία (Ιωάννη Παλαιολόγο), δεν άφησαν καμιά δική τους μαρτυρία. Γνωρίζουμε όμως, ότι το 1341, μόλις αρχίζει η διαμάχη, οι αριστοκράτες εκδιώκονται από όλες τις πόλεις της Θράκης, οι οποίες  έχουν ταχθεί με το μέρος της αντιβασιλείας, και λίγο αργότερα κι από τις πόλεις της Μακεδονίας.
            Η πολιτική, ωστόσο, μορφή του εμφυλίου πολέμου διαμορφώνεται αργότερα, το 1342, όταν οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης ξεσηκώνονται εναντίον, των Δυνατών και του κυβερνήτη της πόλης Θεόδωρου Συναδηνού, εμποδίζοντάς τους να παραδώσουν, όπως σχεδίαζαν, την πόλη στον Κατακουζηνό.
            Αν και ο Κατακουζηνός, αναφερόμενος στους αντιπάλους του υποστηρίζει ότι χρησιμοποίησαν τα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού <<απόρους τινάς και λάλους… ετοίμως έχοντας υπό πενίας και των δεινοτάτων κατατολμάν>> και ότι οι αρχηγοί τους << ήταν των απορωτάτων και λωποδυτών και τοιχωρύχων >> η αλήθεια, τόσο για τη Θεσσαλονίκη όσο και για τις άλλες πόλεις, φαίνεται πως είναι διαφορετική.
            Όλες οι πηγές μαρτυρούν ότι στις πόλεις στασίασε ο <<δήμος>>, δηλ. ο λαός, πολλές φορές μάλιστα οδηγούμενος κι από μέλη της αριστοκρατίας κα όχι τα εγκληματικά στοιχεία που αναφέρει ο Κατακουζηνός.
            Ειδικά για τη Θεσσαλονίκη, γνωρίζουμε ότι πρωτεργάτες κάθε επαναστατικής πράξης ήταν οι Ζηλωτές, στοιχείο καινούριο και ξένο προς τις παραδοσιακές δομές της πόλης. Οι Ζηλωτές, οι οποίοι σύμφωνα με ορισμένες πληροφορίες είχαν αποστατήσει από την Εκκλησία ενώ, κατ΄ άλλους, χρησιμοποιούσαν ως σημαία τους τον σταυρό, σε συνεργασία με τους <<παραθαλάσσιους>> (ναύτες, μικρούς πλοιοκτήτες, εμπορευόμενους, βιοτέχνες) και αρχηγό έναν εκπρόσωπο της αριστοκρατίας, τον Ανδρέα Παλαιολόγο, ήταν οι πραγματικοί δημιουργοί της στάσεως.

 

 

 

 

 

 

           Όταν ξεσπά η επανάσταση, μερικοί από τους πλούσιους θανατώνονται, ενώ κάποιοι άλλοι, για να σωθούν, καταφεύγουν στη στρατιά του Κατακουζηνού. Οι περιουσίες τους περιέρχονται στα χέρια των Ζηλωτών, οι οποίοι,σύμφωνα με τις πηγές, από φτωχοί έγιναν πλούσιοι. Εντούτοις είναι φυσικό να σκεφτεί κανείς ότι μεγάλο μέρος των χρημάτων αυτών θα πρέπει να δαπανήθηκαν για την άμυνα της πόλης και αργότερα για την αγορά τροφίμων, αφού κατά τη διάρκεια του πολέμου, η γη παρέμεινε ακαλλιέργητη.
           Το 1343 ο Κατακουζηνός με στρατό και ο σύμμαχός του εμίρης Ουμούρ με στόλο πολιορκούν την πόλη, τα δε επόμενα χρόνια, 1344 και 1345, οι Ζηλωτές για να ανταπεξέλθουν αναγκάζονται να προχωρήσουν στη δήμευση των μεγάλων περιουσιών, τόσο των Δυνατών όσο και της Εκκλησίας.
          Το 1346 ο κυβερνήτης της πόλεως Ιωάννης Απόκαυκος, δυσανασχετώντας επειδή την εξουσία την ασκούν πλέον οι Ζηλωτές, δολοφονεί έναν από τους αρχηγούς τους και ο λαός, που έχει αρχίσει να κουράζεται, δεν επαναστατεί. Φυλακίζει ύστερα πολλούς ηγέτες των Ζηλωτών, οχυρώνεται με το στρατό του στην ακρόπολη, σχεδιάζοντας να παραδώσει την πόλη στον Ιωάννη Κατακουζηνό.
          Δρώντας αστραπιαία, ο αρχηγός της συντεχνίας των ναυτών Ανδρέας Παλαιολόγος συναθροίζει  τους ναύτες και όσους βρίσκει από τους Ζηλωτές και καλεί με σάλπιγγες το λαό να τον βοηθήσει.
          Ο στρατός που βρίσκεται κλεσμένος στην ακρόπολη, αρνείται να χτυπήσει τους συμπολίτες του και οι Ζηλωτές, αφού πρώτα βάζουν φωτιά, παραβιάζουν τις πύλες της ακρόπολης και  γκρεμίζουν από τα τείχη όσους από τους Δυνατούς κρύβονταν εκεί. Προχωρούν μετά και σε άλλες εκτελέσεις.

To σημείο των τειχών της Ακροπόλεως από όπου στα 1345 κατακρημνίστηκαν οι αριστοκράτες :Στην κόγχη που διακρίνεται, σώζεται σπάραγμα τειχογραφίας με επιγραφή (1350) που απεικόνιζε τον Ιωάννη Καντακουζηνό μετά την τελική του επικράτηση.

 

           Αυτή είναι, ίσως, αν όχι η πιο αιματηρή, τουλάχιστον η ριζοσπαστικότερη πράξη του εμφυλίου πολέμου γιατί η πόλη χάνει πλέον το σύνολο της άρχουσας τάξης της και η εξουσία ασκείται μόνον από τα λαικά στρώματα. <<Δούλος μεν τον δεσπότην ώθει>> γράφει ο Κυδώνης,  <<τον δε πριάμενον το ανδράποδον, τον δε στρατηγόν ο αγροίκος, και τον στρατιώτην ο γεωργός>>.
           Πληροφορίες για το τι ακριβώς διαδραματίζεται κατά τα έτη 1347-1349 δεν έχουμε, γεγονός πάντως είναι ότι η Θεσσαλονίκη δεν έχει επαφή τα χρόνια αυτά με την Κωνσταντινούπολη, όπου ο Κατακουζηνός έχει ήδη επικρατήσει,  και η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης είναι ανεξάρτητη από την κεντρική αυτοκρατορική εξουσία.
            Το  1350 ο κυβερνήτης Αλέξιος Μετοχίτης καλεί σε βοήθεια τον Κατακουζηνό, κι ενώ ο λαός αρχικά, φαίνεται να συμφωνεί μαζί του και ξεσηκώνεται εναντίον των στασιαστών καίγοντας τα σπίτια των ναυτών και του αρχηγού τους Ανδρέα Παλαιολόγου, στη συνέχεια στρέφεται πάλι εναντίον των πλουσίων. Διατυπώνεται μάλιστα η ακραία άποψη ότι η πόλη θα έπρεπε ίσως να παραδοθεί στους Σέρβους αντί στον Κατακουζηνό.
            Στρατός υπό την ηγεσία του γιου του αυτοκράτορα Ματθαίου Κατακουζηνού θα πολιορκήσει και πάλι την πόλη που θα αλωθεί κατόπιν προδοσίας το φθινόπωρο του 1350.
            Όσοι από τους Ζηλωτές δεν έχασαν η ζωή τους σε αυτήν τη  μάχη, στάλθηκαν δέσμιοι στην Κωνσταντινούπολη, ενώ πολλοί εξορίστηκαν. Έτσι έληξε ο δεύτερος εμφύλιος πόλεμος, ωστόσο οι αιτίες που τον προκάλεσαν, η διαφθορά δηλαδή της κοινωνίας που ανεχόταν την εξαθλίωση των λαικών στρωμάτων και η ερήμωση της γης, συνακόλουθο της συγκέντρωσης της έγγειας ιδιοκτησίας στα χέρια των Δυνατών, εξακολουθούσαν δυστυχώς να υφίστανται.
         Με τη μόνιμη μάλιστα εγκατάσταση των Τούρκων συμμάχων του Κατακουζηνού στην ευρωπαϊκή ακτή, καθως και την κάθοδο των Σέρβων, οι οποίοι επίσης είχαν κληθεί να βοηθήσουν τη μια ή την άλλη παράταξη, το μέλλον της αυτοκρατορίας προοιωνιζόταν πλέον, όπως φάνηκε άλλωστε εκ των πραγμάτων, ιδιαίτερα σκοτεινό.

Από το βιβλίο της Ισμήνης Καμπάνταη,    << Το άλας της γης>>