 |
| ΘΕΟΔΩΡΑ 843μΧ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ |
Ειρήνη η Αθηναία και η πρώτη αναστήλωση των εικόνων
Ο Λέων ο Δ΄ ήταν ένας συνετός νεαρός 25 ετών. Χωρίς να αποκηρύξει την εικονομαχία, επιχείρησε να κατευνάσει τους εικονολάτρες, τερματίζοντας τις διώξεις. Ο πρόωρος θάνατος του Λέοντα Δ΄ (8 Σεπτεμβρίου 780) έφερε στο θρόνο το γιο του Κωνσταντίνο Στ’, σε ηλικία μόλις δέκα χρονών. Χρέη αντιβασιλέως ανέλαβε η Ειρήνη, σύζυγος του Λέοντα και μητέρα του Κωνσταντίνου Στ’, που καταγόταν από την εικονόφιλη Αθήνα. Η Ειρήνη ήταν μια σκληρή γυναίκα αλλά με ισχυρή θέληση. Αφού κατέστειλε συνωμοσία που προερχόταν από εικονομαχικά στοιχεία, αντικατέστησε τον Πατριάρχη με πρόσωπο της αρεσκείας της και προχώρησε στο αποφασιστικό βήμα για την επαναφορά της λατρείας των εικόνων. Οι αλλαγές που επήλθαν, έγιναν έπειτα από αργές αλλά σταθερές και αποφασιστικές κινήσεις.
H Ειρήνη συγκάλεσε Οικουμενική Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη καλώντας όλους τους ενδιαφερόμενους θρησκευτικούς ηγέτες. Μετά από μια πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια, η Σύνοδος συνεκλήθη ξανά στην Νίκαια το 787, όπου αποκηρύχτηκε η εικονομαχία. Η λατρεία των εικόνων επιβεβαιωνόταν ξανά. Το ισχυρό επιχείρημα ήταν ότι η ενσάρκωση του Υιού του Θεού νομιμοποιούσε την απεικόνιση του Χριστού, έτσι όπως εμφανίστηκε στη γη. Η εικόνα λοιπόν του Χριστού, της Παναγίας αλλά και των Αγίων μπορούσε να αποτελεί αντικείμενο λατρευτικής τακτικής με την απόδοση τιμών.
Η απόφαση της Ειρήνης να επαναφέρει τις εικόνες δε φαίνεται να υπαγορεύτηκε μόνο από θρησκευτική ευλάβεια. Όταν ο γιος της Κωνασταντίνος Στ΄ θα θελήσει να απεξαρτηθεί από την κηδεμονία της και να κυβερνήσει μόνος, δε θα διστάσει να τον τυφλώσει και να γίνει η πρώτη ουσιαστικά γυναίκα αυτοκράτειρα. Η παρουσία της στο θρόνο θα συνδυαστεί με σημαντικές εξελίξεις στη Δυτική Ευρώπη. Το 800 ο εικονόφιλος Πάπας ανακηρύσσει αυτοκράτορα στην Ρώμη τον Καρλομάγνο, με το επιχείρημα ότι ο θρόνος των Ρωμαίων ήταν κενός, μια που η γυναίκα-Ειρήνη δεν μπορούσε να κατέχει αυτό το τίτλο. Ο ίδιος ο Καρλομάγνος, θα συζητήσει το ενδεχόμενο να συνάψει γάμο μαζί της, για να λυθεί το πρόβλημα. Η Ειρήνη σκεφτόταν αυτό το πιθανό γάμο με τον οποίο ήλπιζε να ισχυροποιήσει τη θέση της και να επεκτείνει τις συμμαχίες της στη Δύση. Την πρόλαβε όμως μια ομάδα αυλικών που την συνέλαβε και ανακήρυξε αυτοκράτορα τον Λογοθέτη Νικηφόρο.
H Ειρήνη συγκάλεσε Οικουμενική Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη καλώντας όλους τους ενδιαφερόμενους θρησκευτικούς ηγέτες. Μετά από μια πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια, η Σύνοδος συνεκλήθη ξανά στην Νίκαια το 787, όπου αποκηρύχτηκε η εικονομαχία. Η λατρεία των εικόνων επιβεβαιωνόταν ξανά. Το ισχυρό επιχείρημα ήταν ότι η ενσάρκωση του Υιού του Θεού νομιμοποιούσε την απεικόνιση του Χριστού, έτσι όπως εμφανίστηκε στη γη. Η εικόνα λοιπόν του Χριστού, της Παναγίας αλλά και των Αγίων μπορούσε να αποτελεί αντικείμενο λατρευτικής τακτικής με την απόδοση τιμών.
Η απόφαση της Ειρήνης να επαναφέρει τις εικόνες δε φαίνεται να υπαγορεύτηκε μόνο από θρησκευτική ευλάβεια. Όταν ο γιος της Κωνασταντίνος Στ΄ θα θελήσει να απεξαρτηθεί από την κηδεμονία της και να κυβερνήσει μόνος, δε θα διστάσει να τον τυφλώσει και να γίνει η πρώτη ουσιαστικά γυναίκα αυτοκράτειρα. Η παρουσία της στο θρόνο θα συνδυαστεί με σημαντικές εξελίξεις στη Δυτική Ευρώπη. Το 800 ο εικονόφιλος Πάπας ανακηρύσσει αυτοκράτορα στην Ρώμη τον Καρλομάγνο, με το επιχείρημα ότι ο θρόνος των Ρωμαίων ήταν κενός, μια που η γυναίκα-Ειρήνη δεν μπορούσε να κατέχει αυτό το τίτλο. Ο ίδιος ο Καρλομάγνος, θα συζητήσει το ενδεχόμενο να συνάψει γάμο μαζί της, για να λυθεί το πρόβλημα. Η Ειρήνη σκεφτόταν αυτό το πιθανό γάμο με τον οποίο ήλπιζε να ισχυροποιήσει τη θέση της και να επεκτείνει τις συμμαχίες της στη Δύση. Την πρόλαβε όμως μια ομάδα αυλικών που την συνέλαβε και ανακήρυξε αυτοκράτορα τον Λογοθέτη Νικηφόρο.
Β΄ Φάση της εικονομαχίας
Το 815, με επέμβαση του στρατού, ανακηρύσσεται αυτοκράτορας ο Λέων ο Ε΄. Προερχόμενος κι ο ίδιος από τον στρατό, ο οποίος διατηρούσε ακμαίο το εικονομαχικό του φρόνημα, είχε πειστεί ότι οι περιπέτειες της αυτοκρατορίας από την βασιλεία της Ειρήνης μέχρι τις μέρες του οφείλονταν στην κυριαρχία της ακραίας εικονόφιλης μερίδας, επί κεφαλής της οποίας ήταν οι μοναχοί. Επιλέγει νέο πατριάρχη, ενώ με την έγκρισή του χαρακτηρίζεται ως Οικουμενική η εικονομαχική σύνοδος της Ιέρειας. Οι εικόνες απομακρύνονται και πάλι με αυτοκρατορική διαταγή. Η αντίσταση των εικονολατρών αυτή τη φορά ήταν ισχυρή, με επικεφαλής τον ηγούμενο της Μονής του Στουδίου, Θεόδωρο.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι εικονομάχοι, παρά την κυριαρχία τους δεν κατόρθωσαν να πάρουν με το μέρος τους την πλειονότητα των Βυζαντινών. Σύμφωνα με τους εικονολάτρες θεολόγους, οι πιστοί επιθυμούσαν να λατρέψουν, όχι τις εικόνες, αλλά τα πρόσωπα που απεικόνιζαν, αποκλείοντας το επιχείρημα της ειδωλολατρίας που επικαλούνταν η αντίπαλη παράταξη. Μέσα από τις εικόνες, ο Χριστός και οι Άγιοι έμοιαζαν πραγματικοί και παρόντες Η λατρεία μέσω των εικόνων ήταν μια πολύ ισχυρή και αρχαία παράδοση της Εκκλησίας. Παρά την υποστήριξη της εικονομαχίας από το στρατό και το κράτος, ο πολύς κόσμος ήταν επιφυλακτικός. Το μοναδικό ισχυρό επιχείρημα των εικονομάχων ήταν οι στρατιωτικές επιτυχίες που αποτελούσαν απόδειξη της Θεϊκής εύνοιας.
Ο νέος βασιλιάς Μιχαήλ,ο επονομαζόμενος Τραυλός, ο οποίος θεωρείται ότι ήταν τελείως αδιάφορος για τα θεολογικά ζητήματα, προσπάθησε να ισορροπήσει την κατάσταση. Ανακάλεσε από την εξορία τους εικονόφιλους Νικηφόρο και Στουδίτη, αλλά διατήρησε τις ,κατά των εικόνων, διατάξεις της συνόδου του 815 και δεν αποκατέστησε τον Νικηφόρο στον πατριαρχικό θρόνο,όταν αυτός χήρεψε. Επέτρεψε όμως την κατ’ ιδίαν προσκύνηση των εικόνων σε σπίτια ή μοναστήρια. Ευνόητο είναι ότι οι αποφάσεις του δυσαρέστησαν εξαιρετικά την εικονόφιλη παράταξη αλλά και ότι δεν ικανοποίησαν την εικονομαχική, η οποία υποστήριζε την ολοσχερή εξαφάνιση των εικόνων. Η αντίσταση του Θεόδωρου Στουδίτη εξακολούθησε μέχρι τον θάνατό του, το 826.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι εικονομάχοι, παρά την κυριαρχία τους δεν κατόρθωσαν να πάρουν με το μέρος τους την πλειονότητα των Βυζαντινών. Σύμφωνα με τους εικονολάτρες θεολόγους, οι πιστοί επιθυμούσαν να λατρέψουν, όχι τις εικόνες, αλλά τα πρόσωπα που απεικόνιζαν, αποκλείοντας το επιχείρημα της ειδωλολατρίας που επικαλούνταν η αντίπαλη παράταξη. Μέσα από τις εικόνες, ο Χριστός και οι Άγιοι έμοιαζαν πραγματικοί και παρόντες Η λατρεία μέσω των εικόνων ήταν μια πολύ ισχυρή και αρχαία παράδοση της Εκκλησίας. Παρά την υποστήριξη της εικονομαχίας από το στρατό και το κράτος, ο πολύς κόσμος ήταν επιφυλακτικός. Το μοναδικό ισχυρό επιχείρημα των εικονομάχων ήταν οι στρατιωτικές επιτυχίες που αποτελούσαν απόδειξη της Θεϊκής εύνοιας.
Ο νέος βασιλιάς Μιχαήλ,ο επονομαζόμενος Τραυλός, ο οποίος θεωρείται ότι ήταν τελείως αδιάφορος για τα θεολογικά ζητήματα, προσπάθησε να ισορροπήσει την κατάσταση. Ανακάλεσε από την εξορία τους εικονόφιλους Νικηφόρο και Στουδίτη, αλλά διατήρησε τις ,κατά των εικόνων, διατάξεις της συνόδου του 815 και δεν αποκατέστησε τον Νικηφόρο στον πατριαρχικό θρόνο,όταν αυτός χήρεψε. Επέτρεψε όμως την κατ’ ιδίαν προσκύνηση των εικόνων σε σπίτια ή μοναστήρια. Ευνόητο είναι ότι οι αποφάσεις του δυσαρέστησαν εξαιρετικά την εικονόφιλη παράταξη αλλά και ότι δεν ικανοποίησαν την εικονομαχική, η οποία υποστήριζε την ολοσχερή εξαφάνιση των εικόνων. Η αντίσταση του Θεόδωρου Στουδίτη εξακολούθησε μέχρι τον θάνατό του, το 826.
Ευφροσύνη, η δεύτερη εικονόφιλη αυτοκράτειρα
Επί βασιλείας Μιχαήλ Β΄ έχουμε την παρουσία της γυναίκας του, αυτοκράτειρας Ευφροσύνης, της δεύτερης γυναίκας που θα παίξει σημαντικό ρόλο στο ζήτημα των εικόνων. Η Ευφροσύνη με εικονόφιλη ανατροφή, διατήρησε την πίστη της αυτή ιδιωτικά. Ίδρυσε και ενίσχυσε αρκετά μοναστήρια, μέσα σε ένα συγκρουσιακό περιβάλλον με την αυτοκρατορική αυλή να είναι χωρισμένη στα δύο αντίπαλα μέρη.
Θεόφιλος – Θεοδώρα
Ο γιος και διάδοχος του Μιχαήλ, Θεόφιλος δεν αδιαφορούσε για τα θρησκευτικά ζητήματα, όπως ο πατέρας του. Ενστερνιζόταν απόλυτα τις εικονομαχικές θέσεις και επιβεβαίωσε με έμφαση την απαγόρευση της λατρείας των εικόνων, δηλαδή την προσκύνησή τους. Οι εικονομαχικές του πεποιθήσεις ενισχύονταν από τις στρατιωτικές του επιτυχίες αλλά και από το θάνατο ενός ισχυρού Άραβα χαλίφη, τη στιγμή που ετοίμαζε μια εκστρατεία εναντίον της Πόλης. Το 833 αναγόρευσε πατριάρχη τον δάσκαλό του Ιωάννη Γραμματικό, λόγιο και υπέρμαχο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης, ο οποίος έπεισε τον αυτοκράτορα ότι έπρεπε να δοθεί οριστική λύση στο πρόβλημα. Με βασιλικό διάταγμα απαγορεύθηκαν οι εικόνες και διατάχθηκε η αφαίρεσή τους από όλες τις εκκλησίες. Οι μοναχοί όσων μοναστηριών βρίσκονταν μέσα σε πόλεις ή σε χωριά διατάχθηκαν να τα εγκαταλείψουν, ενώ στους μοναχούς των μοναστηριών της υπαίθρου απαγορεύτηκε η είσοδος σε κατοικημένα μέρη.
Η παρουσία όμως της τρίτης γυναίκας της γοητευτικής Θεοδώρας, την οποία είχε παντρευτεί ο Θεόφιλος θα αποδειχτεί καθοριστική. Παρά τα αρχικά προβλήματα και τις απειλές, θα ανατρέψει για δεύτερη και οριστική φορά την εικονομαχική πολιτική. Παραμένει παράδοξο το πώς, μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα από τον θάνατο του Θεόφιλου, η Εικονομαχία, που αναστάτωσε για παραπάνω από ένα αιώνα την αυτοκρατορία, τερματίστηκε οριστικά, χωρίς άλλη αντίδραση. Η Θεοδώρα επέλεξε για τη θέση του Πατριάρχη τον εικονόφιλο Μεθόδιο και του ανέθεσε να συνθέσει μια καινούρια Λειτουργία, ως επισφράγιση της επιστροφής στην ορθή πίστη. Επαναδιατυπώθηκαν οι αποφάσεις της Συνόδου του 787 και η λατρεία των εικόνων αποκαταστάθηκε στις 10 Μαρτίου του 843.
Θεόφιλος – Θεοδώρα
Ο γιος και διάδοχος του Μιχαήλ, Θεόφιλος δεν αδιαφορούσε για τα θρησκευτικά ζητήματα, όπως ο πατέρας του. Ενστερνιζόταν απόλυτα τις εικονομαχικές θέσεις και επιβεβαίωσε με έμφαση την απαγόρευση της λατρείας των εικόνων, δηλαδή την προσκύνησή τους. Οι εικονομαχικές του πεποιθήσεις ενισχύονταν από τις στρατιωτικές του επιτυχίες αλλά και από το θάνατο ενός ισχυρού Άραβα χαλίφη, τη στιγμή που ετοίμαζε μια εκστρατεία εναντίον της Πόλης. Το 833 αναγόρευσε πατριάρχη τον δάσκαλό του Ιωάννη Γραμματικό, λόγιο και υπέρμαχο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης, ο οποίος έπεισε τον αυτοκράτορα ότι έπρεπε να δοθεί οριστική λύση στο πρόβλημα. Με βασιλικό διάταγμα απαγορεύθηκαν οι εικόνες και διατάχθηκε η αφαίρεσή τους από όλες τις εκκλησίες. Οι μοναχοί όσων μοναστηριών βρίσκονταν μέσα σε πόλεις ή σε χωριά διατάχθηκαν να τα εγκαταλείψουν, ενώ στους μοναχούς των μοναστηριών της υπαίθρου απαγορεύτηκε η είσοδος σε κατοικημένα μέρη.
Η παρουσία όμως της τρίτης γυναίκας της γοητευτικής Θεοδώρας, την οποία είχε παντρευτεί ο Θεόφιλος θα αποδειχτεί καθοριστική. Παρά τα αρχικά προβλήματα και τις απειλές, θα ανατρέψει για δεύτερη και οριστική φορά την εικονομαχική πολιτική. Παραμένει παράδοξο το πώς, μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα από τον θάνατο του Θεόφιλου, η Εικονομαχία, που αναστάτωσε για παραπάνω από ένα αιώνα την αυτοκρατορία, τερματίστηκε οριστικά, χωρίς άλλη αντίδραση. Η Θεοδώρα επέλεξε για τη θέση του Πατριάρχη τον εικονόφιλο Μεθόδιο και του ανέθεσε να συνθέσει μια καινούρια Λειτουργία, ως επισφράγιση της επιστροφής στην ορθή πίστη. Επαναδιατυπώθηκαν οι αποφάσεις της Συνόδου του 787 και η λατρεία των εικόνων αποκαταστάθηκε στις 10 Μαρτίου του 843.
Αποτίμηση – Συμπεράσματα
Η εικονομαχία σήμερα αντιμετωπίζεται και εξετάζεται μέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών, ιδεολογικών και πολιτικών αλλαγών που δρομολογούνται από τις αρχές του 7ου αιώνα. Η απαγόρευση της λατρείας των εικόνων ήταν η πρόφαση και η αφορμή ευρύτερων αλλαγών και εξελίξεων...
Οι ιστορικοί προσπαθούν να βρούν τους λόγους και τις αιτίες της εικονομαχίας…
πιστεύουν ότι...
οι εικονομάχοι αυτοκράτορες ήθελαν να αλλάξουν την κοινωνία και να μειώσουν τη δύναμη των μοναστηριών. Συγκεκριμένα στόχευαν στην κατάργηση της δουλοπαροικίας, σε μία στοιχειώδη ανεξιθρησκία, στην ανύψωση της θέσης της γυναίκας και στην αναδιοργάνωση της διοίκησης και του στρατού.
οι εικονομάχοι επηρεάστηκαν από το Ισλάμ, που απαγορεύει να εικονίζεται ο Θεός και τα ιερά πρόσωπα.
συμφωνούν στο ότι οι εικονομάχοι αυτοκράτορες υποστήριζαν πως η πολιτική εξουσία έπρεπε να ελέγχει την Εκκλησία και όχι το αντίθετο.
Τα έργα των εικονομάχων συγγραφέων εξαφανίστηκαν. Συνεπώς ό,τι γνωρίζουμε σήμερα για την περίοδο αυτή της ιστορίας, προέρχεται από εικονόφιλους ιστορικούς. Το βέβαιο είναι ότι μετά το τέλος της εικονομαχίας, οι πρωτεργάτες της είχαν την τύχη του ηττημένου : ο Λέων έγινε «ο Ίσαυρος» και ο γιος του Κωνσταντίνος «ο Κοπρώνυμος». Τα πολεμικά τους κατορθώματα ξεχάστηκαν. Η νομοθεσία τους χαρακτηρίστηκε ασήμαντη από την Μακεδονική δυναστεία και καταργήθηκε, οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που προσπάθησαν να κάνουν, αγνοήθηκαν. Η Εικονομαχία θεωρήθηκε μια σκοτεινή περίοδος από την οποία το μόνο που αξίζει να θυμάται κανείς είναι ο τελικός θρίαμβος της Ορθοδοξίας και τα μαρτύρια των ομολογητών της πίστεως. Τα θετικά δηλαδή σημεία της περιόδου αυτής αποσιωπήθηκαν, τα πρόσωπα συκοφαντήθηκαν. Για αυτό λοιπόν, η ψύχραιμη ιστορική ματιά προσπαθεί να φωτίσει την πολύ σημαντική αυτή περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
οι εικονομάχοι επηρεάστηκαν από το Ισλάμ, που απαγορεύει να εικονίζεται ο Θεός και τα ιερά πρόσωπα.
συμφωνούν στο ότι οι εικονομάχοι αυτοκράτορες υποστήριζαν πως η πολιτική εξουσία έπρεπε να ελέγχει την Εκκλησία και όχι το αντίθετο.
Τα έργα των εικονομάχων συγγραφέων εξαφανίστηκαν. Συνεπώς ό,τι γνωρίζουμε σήμερα για την περίοδο αυτή της ιστορίας, προέρχεται από εικονόφιλους ιστορικούς. Το βέβαιο είναι ότι μετά το τέλος της εικονομαχίας, οι πρωτεργάτες της είχαν την τύχη του ηττημένου : ο Λέων έγινε «ο Ίσαυρος» και ο γιος του Κωνσταντίνος «ο Κοπρώνυμος». Τα πολεμικά τους κατορθώματα ξεχάστηκαν. Η νομοθεσία τους χαρακτηρίστηκε ασήμαντη από την Μακεδονική δυναστεία και καταργήθηκε, οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που προσπάθησαν να κάνουν, αγνοήθηκαν. Η Εικονομαχία θεωρήθηκε μια σκοτεινή περίοδος από την οποία το μόνο που αξίζει να θυμάται κανείς είναι ο τελικός θρίαμβος της Ορθοδοξίας και τα μαρτύρια των ομολογητών της πίστεως. Τα θετικά δηλαδή σημεία της περιόδου αυτής αποσιωπήθηκαν, τα πρόσωπα συκοφαντήθηκαν. Για αυτό λοιπόν, η ψύχραιμη ιστορική ματιά προσπαθεί να φωτίσει την πολύ σημαντική αυτή περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου