ΦΩΤΙΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ
Ι. ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μία από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες στη βυζαντινή ιστορία αποτελεί ο Φώτιος, o επονομαζόμενος και Μέγας. Γεννήθηκε γύρω στο 810 (ή κατά μία άλλη άποψη κατά το 820). Προερχόταν από εύπορη οικογένεια της Κωνσταντινούπολης και ήταν ανιψιός του εικονόφιλου πατριάρχη Ταρασίου. Οι γονείς του ανήκαν κι αυτοί στην εικονόφιλη παράταξη γι΄αυτό και διώχθηκαν από το εικονομαχικό καθεστώς. Από νεαρή ηλικία ξεκίνησε μια λαμπρή καριέρα στην αυτοκρατορική υπαλληλία της πρωτεύουσας. Φτάνοντας, σε ωριμότερη φυσικά ηλικία, μέχρι το αξίωμα του πρωτοασηκρήτη.
Για την εκπαίδευση του Φωτίου γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα. Λόγω όμως της καλής καταγωγής του και του γεγονότος της κυρίαρχης παρουσίας στα πνευματικά πράγματα της Κωνσταντινούπολης, κατά το πρώτο τέταρτο του πρώτου αιώνα, της εμβληματικής προσωπικότητας του Λέοντα του Μαθηματικού είναι πολύ πιθανόν να υποθέσουμε ότι ο Φώτιος υπήρξε μαθητής του ή ότι τουλάχιστον διατηρούσαν μία ιδιαίτερη πνευματική σχέση. Ο ίδιος ο Φώτιος δεν αναφέρει τίποτα σχετικά με τη παιδεία του και ίσως να αποκρύπτει το όνομα του Λέοντα, λόγω του ότι υπήρξε μέλος της εικονομαχικής παράταξης. Ο Φώτιος συμμετείχε σε μία πρεσβεία στο Χαλιφάτο, το ακριβές έτος της αποστολής αυτής της πρεσβείας δεν μας είναι γνωστό. Τοποθετείται, σύμφωνα με διάφορες εκδοχές, κατά τα έτη 838, 845 ή 855.
Το 858 και ενώ ήταν ακόμα λαϊκός εκλέχθηκε πατριάρχης με την υποστήριξη της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και του καίσαρα Βάρδα. Ο προκάτοχός του Ιγνάτιος αναγκάστηκε σε παραίτηση και προσέφυγε στην υποστήριξη του πάπα Νικολάου Α΄. Ο Φώτιος θα λάβει όλα τα ιερατικά αξιώματα μέσα σε έξι ημέρες. Το γεγονός αυτό θα τον οδηγήσει σε προστριβή και σε ανοιχτή διένεξη με την Εκκλησία της Ρώμης. Το 867 μετά την άνοδο στον αυτοκρατορικό θρόνο του Βασιλείου Α΄, ο Φώτιος θα καθαιρεθεί από πατριάρχης (ο Ιγνάτιος επανέρχεται στο θρόνο), λόγω της προσπάθειας του νέου αυτοκράτορα να εξευμενίσει τον πάπα , ώστε ο τελευταίος να τον ενισχύσει στη πολιτική του στην Ιταλία. Ο Βασίλειος όμως αναγνωρίζοντας την αξία του Φωτίου και λόγω του ότι η καθαίρεση είχε καθαρά πολιτικά αίτια και όχι δογματικά, ή εκκλησιαστικά θα τον ορίσει δάσκαλο των βασιλοπαίδων. Ο Φώτιος θα επανέλθει στο πατριαρχικό θρόνο το 877, μετά το θάνατο του Ιγνατίου, τον οποίο θα διατηρήσει έως το 886 οπότε ο νέος αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄ θα τον καθαιρέσει και εξορίσει στην Αρμενία. Από το σημείο αυτό και μετά ο Φώτιος χάνεται από το ιστορικό προσκήνιο. Το έτος θανάτου του τοποθετείται κατά το 893.
Το 858 και ενώ ήταν ακόμα λαϊκός εκλέχθηκε πατριάρχης με την υποστήριξη της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και του καίσαρα Βάρδα. Ο προκάτοχός του Ιγνάτιος αναγκάστηκε σε παραίτηση και προσέφυγε στην υποστήριξη του πάπα Νικολάου Α΄. Ο Φώτιος θα λάβει όλα τα ιερατικά αξιώματα μέσα σε έξι ημέρες. Το γεγονός αυτό θα τον οδηγήσει σε προστριβή και σε ανοιχτή διένεξη με την Εκκλησία της Ρώμης. Το 867 μετά την άνοδο στον αυτοκρατορικό θρόνο του Βασιλείου Α΄, ο Φώτιος θα καθαιρεθεί από πατριάρχης (ο Ιγνάτιος επανέρχεται στο θρόνο), λόγω της προσπάθειας του νέου αυτοκράτορα να εξευμενίσει τον πάπα , ώστε ο τελευταίος να τον ενισχύσει στη πολιτική του στην Ιταλία. Ο Βασίλειος όμως αναγνωρίζοντας την αξία του Φωτίου και λόγω του ότι η καθαίρεση είχε καθαρά πολιτικά αίτια και όχι δογματικά, ή εκκλησιαστικά θα τον ορίσει δάσκαλο των βασιλοπαίδων. Ο Φώτιος θα επανέλθει στο πατριαρχικό θρόνο το 877, μετά το θάνατο του Ιγνατίου, τον οποίο θα διατηρήσει έως το 886 οπότε ο νέος αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄ θα τον καθαιρέσει και εξορίσει στην Αρμενία. Από το σημείο αυτό και μετά ο Φώτιος χάνεται από το ιστορικό προσκήνιο. Το έτος θανάτου του τοποθετείται κατά το 893.
ΙΙ. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΦΩΤΙΟΥ
α. Ο Φώτιος ως δημόσιος λειτουργός
α. Ο Φώτιος ως δημόσιος λειτουργός
Αναμφίβολα η σπουδαιότερη εποχή στη ζωή του Φωτίου ξεκινά με την εκλογή του στη θέση του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Πεπειραμένος ήδη από την επιτυχημένη του πορεία στην αυτοκρατορική υπαλληλία, ο Φώτιος ανέλαβε μία δυναμική πολιτική για τον εκχριστιανισμό και επέκταση του βυζαντινού πολιτισμού και επιρροής στους εκτός συνόρων της αυτοκρατορίας λαούς. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αποτελούν η αποστολή των Κωνσταντίνου – Κύριλλου και Μεθοδίου στη Μοραβία και ο εκχριστιανισμός της Βουλγαρίας. Επιπλέον θα ασκήσει δριμεία κριτική στην Εκκλησία της Ρώμης για την υιοθέτηση του “fillioque” και άλλων δογματικών και λειτουργικών νεοτερισμών, και θα έρθει σε ανοιχτή ρήξη με το πάπα Νικόλαο Α΄, κάτι που θα οδηγήσει τις δύο Εκκλησίες σε σχίσμα και αμφότερα αναθέματα (το σχίσμα θα αρθεί το 879 με τη συμφιλίωση του Φωτίου με τον Ιωάννη Η’). Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι ο Φώτιος υπήρξε θιασώτης της χρησης της γλώσσας του κάθε λαού στις εκκλησιαστικές ακολουθίες και προέβη στην οργάνωση της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Βουλγαρίας.
Για το αν ο Φώτιος υπήρξε καθηγητής υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις. Είναι σίγουρο πάντως πως διέθετε ένα κύκλο μαθητών (όπως μας πληροφορεί ο ίδιος σε μια επιστολή του στο πάπα Νικόλαο Α’), γύρω του με τόπο διδασκαλίας το σπίτι του. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι ο Φώτιος είχε πρόσβαση στην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη, λόγω του αξιώματος του πρωτοασηκρήτη (επικεφαλής της αυτοκρατορικής υπαλληλίας), άρα μπορούσε εύκολα να μελετά και να είχε στα χέρια του όποιο χειρόγραφο επιθυμούσε.
Θα ήταν παράληψη στο σημείο αυτό να μην αναφέρουμε ότι ο Φώτιος συμμετείχε και στη σύνταξη της Επαναγωγής και ότι η θεωρία της παραλληλίας της αυτοκρατορικής – κοσμικής και εκκλησιαστικής – θρησκευτικής εξουσίας , η οποία αναπτύσεται σε αυτήν αποτελούν δική του έμπνευση (πρόκειται για τον πρώτο διαχωρισμό αρμοδιοτήτων Κράτους-Εκκλησίας στην ιστορία του Δυτικού πολιτισμού)
Για το αν ο Φώτιος υπήρξε καθηγητής υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις. Είναι σίγουρο πάντως πως διέθετε ένα κύκλο μαθητών (όπως μας πληροφορεί ο ίδιος σε μια επιστολή του στο πάπα Νικόλαο Α’), γύρω του με τόπο διδασκαλίας το σπίτι του. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι ο Φώτιος είχε πρόσβαση στην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη, λόγω του αξιώματος του πρωτοασηκρήτη (επικεφαλής της αυτοκρατορικής υπαλληλίας), άρα μπορούσε εύκολα να μελετά και να είχε στα χέρια του όποιο χειρόγραφο επιθυμούσε.
Θα ήταν παράληψη στο σημείο αυτό να μην αναφέρουμε ότι ο Φώτιος συμμετείχε και στη σύνταξη της Επαναγωγής και ότι η θεωρία της παραλληλίας της αυτοκρατορικής – κοσμικής και εκκλησιαστικής – θρησκευτικής εξουσίας , η οποία αναπτύσεται σε αυτήν αποτελούν δική του έμπνευση (πρόκειται για τον πρώτο διαχωρισμό αρμοδιοτήτων Κράτους-Εκκλησίας στην ιστορία του Δυτικού πολιτισμού)
β. Ο Φώτιος ως συγγραφέας
Τεράστια είναι και η συγγραφική παραγωγή του Φωτίου. Τα κυριότερα έργα του είναι το Λεξικό, η Βιβλιοθήκη και τα Αμφιλόχια.
Το Λεξικό συντάθηκε από το Φώτιο ενώ ήταν ακόμα νέος και είχε χαρακτήρα περισσότερο πρακτικό παρά συστηματικό και φιλολογικό, χρησίμευε στο να βοηθά το Φώτιο κατά την ανάγνωση των αρχαίων κειμένων, δηλαδή ήταν ένα έργο επικουρικό πάνω στην ανάγνωση αρχαίων έργων και συγγραφέων.
Η Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος είναι ένα έργο που αποτελείται από 280 κεφάλαια . Το έργο αναφέρεται σε βιβλία λιγότερο γνωστά στους πνευματικούς κύκλους τα οποία ο Φώτιος διάβασε και έγραψε περίληψη και κριτική για το καθένα. Η Βιβλιοθήκη αφιερώνεται στον αδελφό του Ταράσιο, για τον οποίο και την ετοίμασε πριν ξεκινήσει για τη πρεσβεία στους Άραβες, από την οποία υπήρχε κίνδυνος να μη γυρίσει ζωντανός. Η σημασία του έργου έγκειται στο γεγονός ότι μας διαζώσει το περιεχόμενο έργων και ονόματα συγγραφέων τα οποία σήμερα έχουν χαθεί, αποτελώντας παράλληλα τη πρώτη μορφή της βιβλιοκρισίας.
Τα Αμφιλόχια είναι μία συλλογή περισσότερη των τριακοσίων κεφαλαίων, εκ των οποίων η πλειονότητα είναι σύντομα με ποικιλία θεμάτων. Το έργο πήρε το όνομά του από το μητροπολίτη Κυζίκου από την Αμφιλόχια και ασχολείται με θεολογικά, φιλοσοφικά και κλασσικής αρχαιότητας θέματα. Χρονολογείται κατά τη πρώτη περίοδο της πρώτης εξορίας του Φωτίου.
Αναφερόμενοι στο συγγραφικό έργο του Φωτίου πρέπει να τονίσουμε και τις επιστολές. Στις επιστολές απαντούν πολλά κλασσικά θέματα, περισσότερο σε σχέση με άλλα έργα του. Ακόμα πολλές επιστολές απευθύνονται και σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής, όπως τον πάπα Νικόλαο Α΄και τον ηγεμόνα της Βουλγαρίας Βόρη – Μιχαήλ (με την επιστολή του αυτή προσπαθεί να επηρεάσει τη βουλγαρική πολιτική αλλά και να καταδείξει στο νεοφώτιστο Βόρη το πρότυπο του χριστιανού ηγεμόνα).
Το Λεξικό συντάθηκε από το Φώτιο ενώ ήταν ακόμα νέος και είχε χαρακτήρα περισσότερο πρακτικό παρά συστηματικό και φιλολογικό, χρησίμευε στο να βοηθά το Φώτιο κατά την ανάγνωση των αρχαίων κειμένων, δηλαδή ήταν ένα έργο επικουρικό πάνω στην ανάγνωση αρχαίων έργων και συγγραφέων.
Η Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος είναι ένα έργο που αποτελείται από 280 κεφάλαια . Το έργο αναφέρεται σε βιβλία λιγότερο γνωστά στους πνευματικούς κύκλους τα οποία ο Φώτιος διάβασε και έγραψε περίληψη και κριτική για το καθένα. Η Βιβλιοθήκη αφιερώνεται στον αδελφό του Ταράσιο, για τον οποίο και την ετοίμασε πριν ξεκινήσει για τη πρεσβεία στους Άραβες, από την οποία υπήρχε κίνδυνος να μη γυρίσει ζωντανός. Η σημασία του έργου έγκειται στο γεγονός ότι μας διαζώσει το περιεχόμενο έργων και ονόματα συγγραφέων τα οποία σήμερα έχουν χαθεί, αποτελώντας παράλληλα τη πρώτη μορφή της βιβλιοκρισίας.
Τα Αμφιλόχια είναι μία συλλογή περισσότερη των τριακοσίων κεφαλαίων, εκ των οποίων η πλειονότητα είναι σύντομα με ποικιλία θεμάτων. Το έργο πήρε το όνομά του από το μητροπολίτη Κυζίκου από την Αμφιλόχια και ασχολείται με θεολογικά, φιλοσοφικά και κλασσικής αρχαιότητας θέματα. Χρονολογείται κατά τη πρώτη περίοδο της πρώτης εξορίας του Φωτίου.
Αναφερόμενοι στο συγγραφικό έργο του Φωτίου πρέπει να τονίσουμε και τις επιστολές. Στις επιστολές απαντούν πολλά κλασσικά θέματα, περισσότερο σε σχέση με άλλα έργα του. Ακόμα πολλές επιστολές απευθύνονται και σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής, όπως τον πάπα Νικόλαο Α΄και τον ηγεμόνα της Βουλγαρίας Βόρη – Μιχαήλ (με την επιστολή του αυτή προσπαθεί να επηρεάσει τη βουλγαρική πολιτική αλλά και να καταδείξει στο νεοφώτιστο Βόρη το πρότυπο του χριστιανού ηγεμόνα).
ΙΙΙ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συμπερασματικά ο Φώτιος υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα η οποία έδρασε σε πολλά από τα επίπεδα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της εποχής του. Ο Φώτιος υπήρξε επιτυχημένος δημόσιος υπάλληλος, πατριάρχης τεράστιας σημασίας για την ανατολική εκκλησία με έντονη ιεραποστολική δράση, δάσκαλος και λόγιος με πολύ σημαντικό φιλολογικό έργο (στο οποίο περιλαμβάνει ιστορικά γεγονότα της εποχής του, όπως την πρώτη επίθεση των Ρως στη Κωνσταντινούπολη αλλά και θέματα τέχνης , όπως για παράδειγμα ο λόγος του για το ψηφιδωτό της Θεοτόκου στην Αγία Σοφία).
Ο Φώτιος υμνήθηκε και κατηγορήθηκε με πάθος από τους συγχρόνους του αλλά και από τους νεότερους ιστορικούς (πολύ σημαντικά για την αποκατάσταση της εικόνας του Φωτίου στη Δύση αποτελούν τα έργα των Grumel και Dvornik). Παρά όμως τις διαφορετικές απόψεις σχετικά με τη προσωπικότητα και το έργο του οι μελετητές καταλήγουν οτι αποτέλεσε μία μορφή η οποία επηρεάσε έντονα την ιστορία και ιστορική πορεία όχι μόνο του Βυζαντίου αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.
Δημήτρης Μαρκάκης
I V. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) P.Lemerle, Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός, Αθήνα 2007
2) N.Wilson, Οι Λόγιοι στο Βυζάντιο, Αθήνα 1991
3) Τhe Oxford Dictionary Of Byzantium, Tόμος ΙΙ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου