Βυζαντινή Θεσσαλονίκη: Παναγία των Χαλκέων

             

 

 

 

  

              Η Παναγία των Χαλκέων, γνωστή και ως ‘Κόκκινη Εκκλησία’ λόγω της αποκλειστικά πλινθόκτιστης τοιχοποιίας της, βρίσκεται νοτιοδυτικά από την Ρωμαϊκή Αγορά της Θεσσαλονίκης και βόρεια από την οδό Εγνατίας. Είναι ο μοναδικός ναός της Μεσοβυζαντινής περιόδου που σώζεται στη Θεσσαλονίκη.
               Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του μαρμάρινου υπέρθυρου της δυτικής εισόδου, χτίστηκε το 1028μ.Χ. από τον πρωτοσπαθάριο και διοικητή Λογγοβαρδίας Χριστόφορο και την οικογένεια του προς τιμήν της Θεοτόκου σε θέση που προϋπήρχε ειδωλολατρικός ναός. Το 1430 ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί και πήρε την ονομασία Καζαντζιλάρ (δηλ. τζαμί των χαλκωματάδων), καθώς στην περιοχή υπάρχουν χαλκωματάδες από τη βυζαντινή περίοδο ως σήμερα• εξ ου και το σημερινό όνομα ‘Παναγία Χαλκέων’. Το βυζαντινό όνομα ίσως ήταν ‘Παναγία των Χαλκοπρατείων’, όπως η ομώνυμη εκκλησία της Κων/πολης. Ο ναός αποδόθηκε και πάλι στη χριστιανική λατρεία με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Ο σεισμός του 1932 προξένησε αρκετές ζημιές, οι οποίες αποκαταστάθηκαν τη δεκαετία του ’30, όταν αφαιρέθηκαν και οι επιχώσεις που κάλυπταν το μνημείο ως το ύψος του μαρμάρινου κοσμήτη.
               Το μνημείο είναι σημαντικό τόσο για την αρχιτεκτονική του, όσο και για τη σύγχρονη περίπου ζωγραφική του (1030-1040), που λόγω του αξιώματος του ιδρυτή του πρέπει να απηχούν τα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα της Κωνσταντινούπολης.

                                                                      Αρχιτεκτονική.

 

 

              Η Παναγία Χαλκέων ανήκει στον τύπο του «σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου» ναού, χαρακτηριστικό του οποίου είναι ο κεντρικός τρούλος που φέρεται με τη βοήθεια τεσσάρων κιόνων. Στη δυτική πλευρά υπάρχει διώροφος νάρθηκας που στεγάζεται με δύο τρούλους. Στην ανατολική πλευρά σχηματίζεται τριμερές Ιερό Βήμα με τρίπλευρη εξωτερικά την κεντρική αψίδα. Στο κέντρο της βόρειας πλευράς εξέχει από τον τοίχο το ταφικό μνημείο του κτήτορα του ναού μέσα σε αρκοσόλιο.

              Είναι κτισμένος εξολοκλήρου με την τεχνική της «κρυμμένης πλίνθου» και οι τοίχοι εξωτερικά κοσμούνται με πολλά παράθυρα, κλιμακωτά τόξα, οδοντωτές ταινίες, γείσα, κτιστούς ημικίονες, κιονίσκους και πεσσούς, καθώς και με ένα μαρμάρινο κοσμήτη που περιτρέχει ολόκληρο το ναό. Στη νότια πλευρά, κάτω από τον κοσμήτη, σώζονται πήλινα εφυαλωμένα πλακίδια που φέρουν κουφική διακόσμηση.
           

                                                       
                                                          Εντοίχιος διάκοσμος
             .  
                 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού ανήκει σε δύο διαφορετικές φάσεις. Η πρώτη φάση είναι σύγχρονη της ανέγερσης του ναού, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή στο ζωγραφικό διάκοσμο του Ιερού, και υπολογίζεται στο β’ τέταρτο του 11ου αιώνα (1030-1040μ.Χ.). Σε αυτήν ανήκει ο τοιχογραφικός διάκοσμος του τρούλου που περιλαμβάνει τη σκηνή της Ανάληψης, η Παναγία, οι Ιεράρχες και δύο σκηνές από τη Θεία Ευχαριστία που κοσμούν το Ιερό, σκηνές από το Χριστολογικό κύκλο που υπάρχουν στους τοίχους του κυρίως ναού και η μεγαλειώδης σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας στο νάρθηκα.

             Η δεύτερη φάση της διακόσμησης του ναού ανήκει στην παλαιολόγεια εποχή και χρονολογείται στο α’ μισό του 14ου αιώνα μ.Χ.. Στη φάση αυτή ανήκει η εικονογράφηση οίκων του Ακάθιστου Ύμνου και λείψανα από τη σκηνή της Κοίμησης της Θεοτόκου που σώζονται στο δυτικό τοίχο κάτω από το γείσο.