Θεοτόκος η Κοσμοσώτειρα - Φέρες, Έβρος
Του Θάνου Δασκαλοθανάση
Στο νοτιοανατολικό άκρο του Ν. Έβρου, δίπλα στον ομώνυμο θρυλικό ποταμό και το Δέλτα του, δεσπόζει η σημερινή πόλη των Φερών με το ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας στο κέντρο της να την κοσμεί ως τις μέρες μας. Η ιστορική διαδρομή των Φερών ταυτίζεται με αυτή της Μονής, έχοντας βέβαια την ίδια χρονική αφετηρία. Η Θεοτόκος η Κοσμοσώτειρα είναι το μοναστήρι που ιδρύθηκε από τον Ισαάκιο Κομνηνό (τριτόκοκο γιο του αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού)
Η Μονή περιλαμβάνει φρουριακό περίβολο (τείχη, πύργους, πύλη) και καθολικό στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου replica chanel bags δικιόνιου ναού με πεντάτρουλη στέγαση. Ο εικονογραφικός διάκοσμος αποτελεί δείγμα της υψηλής τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Στη ΝΑ γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο κεραμικό κόσμημα με θέμα τον αετό. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, άγνωστο πότε. Μεταγενέστερες επιδιορθώσεις έχουν δεχτεί, η κεντρική αψίδα και η πρόθεση. Μεταγενέστερες επίσης είναι και οι τέσσερις αντηρίδες εξωτερικά.
Η Mονή, όπως ειπώθηκε, ιδρύθηκε το 1152 από το σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, τριτότοκο για του Αλέξιου του Α’. Γενικά, η ζωή του ήταν ένας διαρκής αγώνας για την εξουσία, με έντονο παρασκήνιο. Στα μέσα του 12ου αιώνα ήταν ήδη 59 ετών. Ασθενής και μετανοημένος για την παράτολμη ζωή του, παραιτείται από τις πολιτικές του φιλοδοξίες και αφιερώνεται στα θεία. Ιδρύει εδώ, στη Βήρα, στη νέα μονή αφιερωμένη στη Θεομήτορα Παναγία την Κοσμοσώτειρα, προς "κουφισμόν της ψυχής του" και με σκοπό να γίνει η τελευταία του κατοικία, το μαυσωλείο του.
Ο Ισαάκιος Κομνηνός πρόσφερε όλη την περιουσία του, κινητή και ακίνητη, στο μοναστήρι της Βήρας, καθιστώντας το έτσι ιδιαίτερα εύπορο και στηρίζοντας οικονομικά την αυτονομία του. Απέραντες εκτάσεις καλλιεργημένης γης με τους οικισμούς τους στο νότιο τμήμα της βυζαντινής Θράκης - που περιλάμβανε και μεγάλο τμήμα της πόλης της Αίνου -, 12 ποταμόπλοια που έφεραν έσοδα στο μοναστήρι, το απόλυτο δικαίωμα διαχείρισης των ποταμών "Μαρίτζα" και Σαμία, καθώς και το Μετόχι του Αγ. Στεφάνου του Αυρηλιανού στην Κωνσταντινούπολη, περνούν στην κατοχή της Μονής.
Το μοναστήρι λειτούργησε μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα. Γύρω στα 1355 οι χωρικοί που είχαν καταφύγει στον οχυρωμένο του περίβολο εγκαταστάθηκαν μονίμως, αναγκάζοντας τους μοναχούς να το εγκαταλείψουν.
Αργότερα κατελήφθη από τους Οθωμανούς, που μετέβαλαν το Καθολικό του σε τζαμί, το οποίο έγινε ο πυρήνας του οικισμού των Φερών.
Το 1940 άρχισαν εργασίες συντήρησης και έκτοτε λειτουργεί ως χριστιανικός ναός. Στα τελευταία χρόνια είναι η επίσημη έδρα του Παγκοσμίου Σωματείου Θρακών. Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού από ορισμένο ύψος και πάνω, καθώς και οι επιφάνειες των θόλων καλυπτόταν από τοιχογραφίες. Μετά την αφαίρεση του σοβά με τον οποίο οι Τούρκοι τις κάλυψαν, σήμερα διακρίνονται χαμηλότερα, δύο επισκοπικές πομπές που καταλήγουν στις επισκοπικές μορφές του ιερού.
Aκολουθεί μία εξαιρετική παρουσίαση του ναού από το θεολόγο Δημήτρη Καραμάτσκο
Στο κέντρο της σημερινής πόλης των Φερών βρίσκεται ο Ιερός Ναός «Παναγία Κοσμοσώτειρα», ορατός από μακριά, καθώς ο επισκέπτης προσεγγίζει την πόλη από τον δρόμο Αλεξανδρούπολης-Φερών.
Ο Ναός μέχρι πριν λίγα χρόνια χρησιμοποιούνταν ως ενοριακός Ναός, αλλά σήμερα λειτουργεί μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, καθώς έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο από την Αρχαιολογική υπηρεσία.
Η μονή ιδρύθηκε το 1152 από το Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του Αλέξιου του Α’ και αδελφό της Άννας Κομνηνής και του αυτοκράτορα Ιωάννη. Ο τίτλος του Σεβαστοκράτορα του δόθηκε από τον αδελφό του και ήταν τίτλος που δινόταν για πρώτη φορά και ήταν ο ανώτερος τίτλος μετά τον τίτλο του αυτοκράτορα. Η μονή ονομάστηκε Μονή του Βηρός και αυτό είναι το όνομα του οικισμού (Βηρός) που δημιουργήθηκε γύρω από τη Μονή, η πρώτη ζύμη των Φερών από κατοίκους των γύρω οικισμών και χωριών, οι οποίοι ήρθαν ή μεταφέρθηκαν από τον Ισαάκιο, για να εργάζονται για τη Μονή. Ο οικισμός αυτός παραχωρήθηκε στη Μονή μαζί με άλλα προάστια και χωριά, όπως καταγράφονται στο Τυπικόν της Μονής (άρθρο 69).
Η ονομασία Βήρα, που επεκράτησε στη συνέχεια, πρωτοχρησιμοποιείται από τον Νικήτα Χωνιάτη, που έζησε από το 1155 ως το 1216.
(Οξύνω την αίσθηση με τη νίκη της λογικής Αλλά συ που επιβραβεύεις με τα εγκόσμια αγαθά και που τα παίρνεις πάλι πίσω όταν εσύ θέλεις είθε να τον αποθησαυρίσεις στις αποθήκες σου αυτόν τον άρχοντα που σε λατρεύει σαν στάχυ, σαν μαργαριτάρι, σαν μέλι, είθε να τον καταφυτεύσεις σαν κάποιο θαλερό δένδρο σε πεδιάδα ευφροσύνης).
Ο Ισαάκιος ήταν φιλόδοξος και για να αναρριχηθεί στον αυτοκρατορικό θρόνο οργάνωσε διάφορα επαναστατικά κινήματα, χωρίς αποτέλεσμα και μάλιστα τιμωρήθηκε για τα κινήματα αυτά. Απογοητευμένος από τα εγκόσμια και θέλοντας να κάνει κάτι για τη σωτηρία της ψυχής του, στον τόπο που ονομαζόταν «τόπος του Βηρός», ίδρυσε τη Μονή της Θεομήτορος «Παναγίας Κοσμοσωτείρας», όπως αναφέρεται στο Τυπικόν της Μονής, που συνέταξε ο ίδιος. Ο τάφος του βρίσκεται στο αριστερό μέρος του νάρθηκα του Ναού, σύμφωνα με την επιθυμία που ο ίδιος εξέφρασε στο Τυπικό, άρθρο 89: «καθεδράσαι τὸν τοιοῦτον τάφον ἐν τῷ εὐωνύμῳ μέρει τοῦ νάρθηκος, ἔνθα καὶ παρεκβολὴ τοῦ κτίσματος διὰ τὸν τάφον παρ’ ἡμῶν γέγονε».
Η επιλογή του τόπου έγινε με κριτήρια που ο ίδιος γράφει στο «Τυπικόν» της Μονής:
74. «Οἶμαι γοῦν, ὡς τῆς μονῆς καὶ τῆς καθέδρας αἱ χάριτες πολλοὺς τῶν ἀνθρώπων πρὸς ἑαυτὰς μεθελκύσουσιν· ὁ γὰρ τόπος αὐτῆς, εἰ καὶ πρὶν ὄφεων καὶ σκορπίων ἐτύγχανε καταγώγιον, ἀλλ’ ὁ ποταμός, ἡ Αἶνος, ἡ θάλασσα, οἱ ρηγμῖνες ταύτης, οἱ νήνεμοι, ἡ τῆς ἀειθαλοῦς πόας κτηνοτρόφος νομὴ καὶ ἱππόβοτος, τὸ τῆς καθέδρας λοφόεν καὶ ἐλευθέριον ἐπανάστημα, ἡ λεπτὴ εὐκρασία ἀέρος τοῦ χύματος καὶ εὐεκτικὴ ἰσχναῖς αὔραις, οἱ ἀείζωοι περὶ τὰ χείλη τοῦ ποταμοῦ δόνακες ταύταις ὑποσυρίζοντες ἔμμουσον, ἡ ἄπλετος πεδιὰς καὶ εὐτρεπὴς ἄποψις, θέρους ὥρᾳ φημί, ἀσταχύων ἄνθει καὶ ταῖς ἀνθέριξιν αὐτῶν ἐπιβρίθουσα πολλὴν τοῖς ὁρῶσι τὴν εὐφροσύνην, ὡραίων δὲ πτόρθων ἄγχιστα τῆς μονῆς ἐσμὸς ἀναφύεται καὶ τοῖσδε περιπλέκονται βότρυες, ὕδωρ δὲ βλυστάνει τὸ εὐειδέστατον καὶ ψυχρότατον ἀτεχνῶς τῶν διψώντων ἐπευφραῖνον τοὺς φάρυγγας.
74. Ταῦτα τοίνυν καὶ τὰ τοιαῦτα τὴν πεντάδα τῶν αἰσθήσεων καθηδύνοντα πάντας εἰς θέαν τῆς μονῆς καὶ θάμβος περιελκύσουσι. ἐν γοῦν ταύταις ταῖς χάρισι θεόθεν ὡδηγήθην ὁ ἄθλιος τὴν μονὴν καινουργῆσαι μακροῖς τοῖς πόνοις καὶ σκάμμασι· ἀλλ’ ἐν ταῖς ἀρχαῖς ἀπορία τῆς ὕλης τοῦ κτίσματος δυσχερῶς ἡμῖν ἐπανέκυπτε καὶ ὡς ἐκ συνθήματος ἀγχοῦ πάλιν καὶ πέριξ οἷαπερ θησαυρός τις ἡμῖν ὑπανέθορεν ἐπικουρία μοι τῆς θεομήτορος καὶ ταύτης τῆς χρειώδους ὕλης ἡ εὕρεσις ὑπεφαίνετο, θαῦμ’ ἰδέσθαι τὴν ἐξ ἀπροσδοκήτου τῆς τιτάνου περὶ τὸν περίβολον εὕρεσιν καὶ τὴν ἀρδείαν τοῦ ὕδατος, οὕτως ἐξ ἀπορίας τῆς πρὶν εἰς εὐπορίαν ἀνέλπιστον προηγόμεθα καὶ πάντων οὕτως ἑώρων τῶν χρειωδῶν μοι τὴν ὕλην θεόθεν ρᾳδίως ὑποβλυστάνουσαν».
Δηλαδή: 74. «Νομίζω λοιπόν, ότι οι χάρες της μονής και της θέσης της θα ελκύσουν πολλούς ανθρώπους προς αυτές. Διότι ο τόπος της, αν και ήταν πριν κατάλυμα των φιδιών και των σκορπιών αλλά ο ποταμός, η Αίνος, η θάλασσα, οι ακρογιαλιές της, η νηνεμία, η βοσκή με τα αειθαλή χόρτα και τη βοσκή των αλόγων, το μέρος της θέσης με τις κατωφέρειες και η ελεύθερη θέση του λόφου, το λεπτό αεράκι και οι αδύναμες αύρες που φέρνουν ευεξία, τα αιώνια καλάμια στις όχθες του ποταμού, που τους σφυρίζουν μουσικά, η απέραντη πεδιάδα και η πανέμορφη θέα, λέω για την εποχή του καλοκαιριού, με τα λουλούδια στα στάχυα και τους ασφόδελους, που προσφέρουν πολλή ευφροσύνη σε όσους τα βλέπουν, και επίσης φυτρώνουν πλήθος κλωναριών κοντά τη μονή και σ’ αυτά περιπλέκονται τσαμπιά σταφυλιών, ενώ αναβλύζει νερό με ωραία θωριά και δροσερότατο που ευφραίνει λίαν τους φάρυγγες των διψώντων.
75.. Αυτά λοιπόν και τα παρόμοια που ευχαριστούν τις πέντε αισθήσεις θα προσελκύσουν τους πάντες για να δουν και να θαυμάσουν τη μονή. Σε αυτές τις χάρες λοιπόν οδηγήθηκα από τον Θεό εγώ ο άθλιος για να κατασκευάσω το καινούργιο μοναστήρι με πολλούς κόπους και σκάμματα. Αλλά στην αρχή μας προέκυπτε μεγάλη έλλειψη των απαραίτητων υλικών για το κτίσμα και σαν από θεϊκό σημάδι πάλι κοντά στη μονή και γύρω της σαν κάποιος θησαυρός εμφανίστηκε, βοήθεια προς εμένα της θεομήτορος και φανερωνόταν η εύρεση του αναγκαίου υλικού, πράγμα θαυμαστό να βλέπεις χωρίς να το περιμένεις την εύρεση του ασβεστιού γύρω από τον περίβολο και το πότισμα του νερού, έτσι προχωρούσαμε από την έλλειψη που είχαμε πριν σε ανέλπιστη ευπορία και έτσι έβλεπα τα υλικά όλων των αναγκαίων να αναβλύζουν εύκολα από τον Θεό».
Η Μονή περιλαμβάνει περίβολο με τείχη, πύργους, πύλη και το καθολικό (τον ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας) σε ρυθμό σταυροειδούς με τρούλο ναού, με ύπαρξη εσωτερικού δικιόνιου (σπάνιος τύπος με δύο κίονες) και άλλους τέσσερις τρουλίσκους στις τέσσερις γωνίες. Το καθολικό της μονής, δεν είναι μεγάλου όγκου κτίσμα, αλλά είναι επιβλητικός χάρις στο ύψος του (17 μέτρα) και στον τρούλλο του (διαμέτρου 7 μέτρων), που στηρίζεται σε φαρδιά τόξα. Στη νοτιοανατολική γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο μοναδικό κεραμικό διακοσμητικό στο εξωτερικό μέρος του Ναού, ένας μονοκέφαλος αετός, έμβλημα της οικογένειας των Κομνηνών, όπως υποστηρίζει η κ. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, ενώ η αυτοκρατορία χρησιμοποιούσε τον δικέφαλο. Τον μονοκέφαλο αετό τον έχουν ως σύμβολό τους οι Πόντιοι σήμερα, γιατί καθιερώθηκε στην Τραπεζούντα ως έμβλημα της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, δεν γνωρίζουμε πότε. Εξωτερικά τοποθετήθηκαν επίσης σε άγνωστη εποχή τέσσερις αντηρίδες για την καλύτερη ευστάθεια του κτίσματος. Οι εικονογραφίες είναι ένα δείγμα της τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης.
Ο Ισαάκιος Κομνηνός φρόντισε για την οικονομική αυτονομία της Μονής και εκτός από την προσωπική του κινητή και ακίνητη περιουσία μεγάλες εκτάσεις με τους οικισμούς τους από την περιοχή της Αίνου αλλά και πολλά χωριά και προάστια (προάστεια γράφονται στο Τυπικόν), όπως αναφέρονται στο Τυπικό, πέρασαν στη δικαιοδοσία της Μονής της Κοσμοσώτειρας. Χωριά και προάστια που δόθηκαν στη Μονή ήταν:
το Νεόκαστρον,
του Κανικλείου προάστειον,
το Λυκοχώριον,
του Δράχου,
η Βανιάνους (ακρωτήρι),
η Συκέα, χωρίον,
του Ασπιώτου (ή Τριφυλλίου),
το Νεοχώριον, προάστειον,
η Κούριανις, προάστειον,
του Χοιροσφάκτου, προάστειον,
η Βατζινέα, χωρίον,
το Χούσδερι, χωρίον,
του Σινάλη, προάστειον,
ο Βηρός, προάστειον,
ο Σωτήρ των Βλάχων, προάστειον,
ο Άγιος Νικόλαος,
του Διλιανού,
η Δραγάβαστα,
το κάστρο Αετός,
το Τζεχοβά, χωρίον,
η Συκοράγι, προάστειον,
η Βράνιστα, χωρίον,
η Νεβοσέλους, προάστειον,
η Δελβοτζιάνους, προάστειον,
η Τζάμπη, προάστειον,
η Ραυνιάνους, χωρίον,
η Σόφους,
η Σαγουδάους,
του Γαλάτου, προάστειον,
του Τζερνίκου, χωρίον,
του Ραδαβούντος, χωρίον,
η Κερκιζός, χωρίον,
του Χατησίου, χωρίον,
της Καλοσέρας, χωρίον
και όσα του ανήκαν στην Τραϊανούπολη.
Η διαχείριση των ποταμών Μαρίτζα (Έβρος) και Σαμία είναι απόλυτο δικαίωμα της Μονής (άρθρο 69).
Εδώ οφείλω να παρατηρήσω ότι κατά την άποψή μου η Σαμία πρέπει να είναι ο παραπόταμος του Έβρου, το Τσάι και όχι το ποταμάκι που από πάνω του κτίσθηκε το υδραγωγείο, όπως γράφεται σε πολλές δημοσιεύσεις, γιατί στο Τυπικό αναφέρεται η διαχείριση του ποταμού Σαμία μαζί με την Μαρίτζα. Στο άρθρο 66 γράφει ο Ισαάκιος:
«Οφείλει ο προεστώς της μονής, σύμφωνα με τα δικαιώματά μας στον ποταμό Μαρίτζα, να ψαρεύει ψάρια και να τα φέρνει στους μοναχούς για τροφή, πολλές φορές να τα φέρνει και από την Αίνο περνώντας (διαπορθμεύειν) μέσα από το ποτάμι ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Πολλῶν δ’ ὄντων καί μεγάλων ἰχθύων, ὡς ἐγώ καθιστόρησα, ἐν τῷ ποταμῷ τῇ Σαμίᾳ περί τά πρόθυρα σχεδόν τοῦ Νεοκάστρου, (επειδή δε είναι πολλά και μεγάλα τα ψάρια, όπως διηγήθηκα, στο ποτάμι, τη Σαμία, στα πρόθυρα σχεδόν του Νεοκάστρου) οφείλει ο καθηγούμενος της Μονής φροντίζει με το μυαλό σε εγρήγορση για τη διαφύλαξη του ποταμού και τη συντήρηση, για να μη ψαρεύονται τα ψάρια από οποιονδήποτε, γιατί τα ψάρια είναι ευάλωτα και εύκολα ψαρεύονται, όπως ξέρουμε».
α) Εφόσον φρόντισε ο Ισαάκιος για τη διαχείριση του ποταμού Μαρίτζα, δεν είναι δυνατόν να άφηνε χωρίς διαχείριση ένα μετρίου μεγέθους ποτάμι, όπως το Τσάι, πολύ μεγαλύτερο από το ρέμα του υδραγωγείου. Δεν είναι δυνατόν να φροντίσει για το ρέμα αυτό, που χύνεται στο Τσάι (που χαρακτηρίζεται ως η Σαμία) και που δεν μπορούσε να έχει τόσα ψάρια, ώστε η διαχείρισή του να περιλαμβάνεται στο Τυπικό μαζί με τη Μαρίτζα, και να αγνοήσει το Τσάι, την ώρα που ο ποταμός Τσάι είναι πολύ μεγαλύτερος και είχε αφθονία ψαριών. Το Τσάι ρέει παράλληλα σε ένα διάστημα με τον Έβρο και χύνεται στο τελευταίο τμήμα του Έβρου πριν από την εκβολή του στη θάλασσα. Η ακριβής φράση του είναι: «…κατά τε χρῆσιν καὶ δεσποτείαν ἀπὸ τῆς σήμερον προσκεκυρώκαμεν τῇ μονῇ… καὶ τῇ ἁλιείᾳ τῶν ποταμῶν τῆς τε Σαμίας καὶ τῆς Μαρίτζης πρὸς εὐπορίαν ἰχθύων» (άρθρο 69).
β) Επίσης ο ίδιος ο Ισαάκιος γράφει ότι ψάρεψε στα ποτάμια Μαρίτζα και Σαμία, την οποία τοποθετεί «περί τὰ πρόθυρα σχεδὸν τοῦ Νεοκάστρου» (άρθρο 66). Πού βρισκόταν το Νεόκαστρον; Υποθέσεις γίνονται αλλά η πιθανότερη εκδοχή είναι ότι το Νεόκαστρον τοποθετείται δίπλα στους ποταμούς Μαρίτζα και Σαμία. Η Μαρίτζα όμως απέχει από το ρέμα με το υδραγωγείο, επομένως η τοποθέτηση του Νεοκάστρου δεν μπορεί να έχει σχέση με το ρέμα, κατά συνέπεια ούτε η Σαμία με το ρέμα του υδραγωγείου.
Όμως ο ρέμα αυτό, που χαρακτηρίζεται ως ο αρχαίος ποταμός Σαμία, δεν μπορούσε να έχει τόσα ψάρια, που η διαχείρισή του να περιλαμβάνεται στο Τυπικό μαζί με τη Μαρίτζα, την ώρα που ο παραπόταμος Τσάι είναι πολύ μεγαλύτερος και είχε αφθονία ψαριών. Η ακριβής φράση του είναι: «…κατά τε χρῆσιν καὶ δεσποτείαν ἀπὸ τῆς σήμερον προσκεκυρώκαμεν τῇ μονῇ… καὶ τῇ ἁλιείᾳ τῶν ποταμῶν τῆς τε Σαμίας καὶ τῆς Μαρίτζης πρὸς εὐπορίαν ἰχθύων» (άρθρο 69).
γ) Επίσης στο άρθρο 67 γράφει για τις γέφυρες που έκτισε, τις οποίες οφείλει να φροντίζει ο ηγούμενος της Μονής: «ἐν τῇ ἑτέρᾳ τῇ παρ’ ἡμῶν συστάσει πλησίον ἐν τῷ τόπῳ τῷ καί ἐπονομαζομένῳ τοῖς πολλοῖς οὕτω πως Ἀειδαροπνίκτης, ἐπανορθῶται ἐκ τῶν εἰσόδων τῆς μονῆς...» Δηλαδή: στην άλλη (γέφυρα) που την έφτιαξα εγώ κοντά στον τόπο που ονομάζεται «Αειδαροπνίκτης»= Γαϊδαροπνίχτης, να επιδιορθώνει από τις εισόδους της μονής… Εδώ φαίνεται ότι το ρέμα, πάνω στο οποίο κτίστηκε η άλλη γέφυρα της εισόδου στους χώρους της μονής ονομαζόταν Αειδοροπνίκτης=Γαϊδαροπνίχτης.
Πιστεύω ότι μια έρευνα, ίσως πιο ενδελεχής, σε κείμενα που αγνοώ, θα μπορούσε να αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια και να μη διαχέονται φήμες και υποθέσεις χωρίς τεκμηρίωση, σε ό,τι αφορά στον τόπο μας.
Ο γραμματικός Μιχαήλ έδωσε μεγαλοπρέπεια στον Ναό, ρυθμίζοντας το ύψος και τις διαστάσεις, έτσι ώστε, μολονότι μέτριος σχετικά σε όγκο, να δίνει την αίσθηση της μεγαλοπρέπειας. Για τον γραμματικό Μιχαήλ, που εφεύρε πολλές λύσεις για την κατασκευή του Ναού, όρισε να έχει το δικαίωμα παραμονής στο οίκημα, που βρισκόταν στην αυλή του Ναού και να φροντίζουν οι μοναχοί για τη διατροφή του και όλα τα αναγκαία προς το ζην, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Για τις ανάγκες των χωρικών έκτισε καινούργιο ναό του Αγίου Προκοπίου (άρθρο Τυπικού 104, όπου ορίζεται ότι ο ναός αυτός βρίσκεται εκτός του περιβόλου της Μονής) και όρισε να έχουν οι χωρικοί τη δυνατότητα να προσέρχονται για προσκύνηση στον μεγάλο Ναό της Κοσμοσώτειρας.
Από τις αγιογραφίες που σώζονται ως σήμερα, φθαρμένες από τις παρεμβάσεις των Οθωμανών, ξεχωρίζουν αυτές που βρίσκονται στο κέντρο του ναού. Είναι ανεπίγραφες αγιογραφίες τεσσάρων στρατιωτικών αγίων, που έχουν ταυτιστεί με πρόσωπα της οικογένειας των Κομνηνών και του κτίτορα.
Γύρω από τον Ναό (το καθολικό, όπως λέγεται στη μοναστική γλώσσα), μέσα σε περίκλειστο με τείχη περίβολο, κατασκευάστηκαν τα κελιά και τα λουτρά των μοναχών, η Τράπεζα, η Βιβλιοθήκη με το σκευοφυλάκιο, το οίκημα του γραμματικού Μιχαήλ, ο πύργος με τα σήμαντρα και η δεξαμενή νερού. Η Μονή διέθετε και νοσοκομείο, στο οποίο επιτρεπόταν να έχουν πρόσβαση και οι κάτοικοι των γύρω χωριών και οι επισκέπτες.
Οι μύλοι, οι στάβλοι και το νεκροταφείο των μοναχών τοποθετήθηκαν έξω από τα τείχη της Μονής. Με την ίδρυση της μονής της Κοσμοσώτειρας δημιουργήθηκε γύρω από το μοναστήρι ένας νέος οικισμός, η Βήρα (σημερινές Φέρες). Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής και μεταφέρθηκαν από τα γύρω χωριά.
Κατασκεύασε επίσης ένα υδραγωγείο, για τη μεταφορά του νερού στο μοναστήρι αλλά και για τις ανάγκες των χωρικών. Ως γνωστόν τα ρωμαϊκά και τα βυζαντινά υδραγωγεία ήταν αγωγοί του νερού, δηλαδή για τη μεταφορά του νερού από μακρινές αποστάσεις έκτιζαν τείχη με ελαφρά κατωφέρεια προς την κατεύθυνση του προορισμού, επάνω στα οποία κατασκεύαζαν αγωγούς (κοιλώματα), για να περνάει το νερό. Οι καμάρες του έχουν ύψος 5 μέτρων, άνοιγμα 7 μέτρων και πλάτος 1,30 μέτρο.
Επισκεύασε τον εγκαταλειμμένο ναό του Αγίου Στεφάνου στην Κωνσταντινούπολη, για να τον προσφέρει στη Μονή, καθώς και διάφορα κτίσματα που κατείχε στην Αίνο.
Δυστυχώς, όλος αυτός ο θησαυρός που κατείχε η Μονή λεηλατήθηκε τους επόμενους αιώνες, οι πολύτιμες εικόνες χάθηκαν και μόνο το Τυπικόν σώθηκε και βρέθηκε μετά από 5 αιώνες στο μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου στην Κεφαλλονιά.
Ο Ναός πήρε τη σημερινή μορφή του μετά από εργασίες αναστήλωσης και επισκευές που πραγματοποιήθηκαν, οι εξωτερικοί τοίχοι αποκαταστάθηκαν από τις πολλές ζημιές που είχαν υποστεί, οι κίονες δέθηκαν με χαλύβδινα στεφάνια και επίσης αντικαταστάθηκε η στέγαση του τρούλου με νέο μολύβδινο σκέπαστρο.
Δημήτρης Καραμάτσκος
Θεολόγος
Ολόκληρο το «Τυπικόν» της Μονής Παναγίας Κοσμοσώτειρας
Η Μονή περιλαμβάνει φρουριακό περίβολο (τείχη, πύργους, πύλη) και καθολικό στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου replica chanel bags δικιόνιου ναού με πεντάτρουλη στέγαση. Ο εικονογραφικός διάκοσμος αποτελεί δείγμα της υψηλής τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Στη ΝΑ γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο κεραμικό κόσμημα με θέμα τον αετό. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, άγνωστο πότε. Μεταγενέστερες επιδιορθώσεις έχουν δεχτεί, η κεντρική αψίδα και η πρόθεση. Μεταγενέστερες επίσης είναι και οι τέσσερις αντηρίδες εξωτερικά.
Η Mονή, όπως ειπώθηκε, ιδρύθηκε το 1152 από το σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, τριτότοκο για του Αλέξιου του Α’. Γενικά, η ζωή του ήταν ένας διαρκής αγώνας για την εξουσία, με έντονο παρασκήνιο. Στα μέσα του 12ου αιώνα ήταν ήδη 59 ετών. Ασθενής και μετανοημένος για την παράτολμη ζωή του, παραιτείται από τις πολιτικές του φιλοδοξίες και αφιερώνεται στα θεία. Ιδρύει εδώ, στη Βήρα, στη νέα μονή αφιερωμένη στη Θεομήτορα Παναγία την Κοσμοσώτειρα, προς "κουφισμόν της ψυχής του" και με σκοπό να γίνει η τελευταία του κατοικία, το μαυσωλείο του.
Ο Ισαάκιος Κομνηνός πρόσφερε όλη την περιουσία του, κινητή και ακίνητη, στο μοναστήρι της Βήρας, καθιστώντας το έτσι ιδιαίτερα εύπορο και στηρίζοντας οικονομικά την αυτονομία του. Απέραντες εκτάσεις καλλιεργημένης γης με τους οικισμούς τους στο νότιο τμήμα της βυζαντινής Θράκης - που περιλάμβανε και μεγάλο τμήμα της πόλης της Αίνου -, 12 ποταμόπλοια που έφεραν έσοδα στο μοναστήρι, το απόλυτο δικαίωμα διαχείρισης των ποταμών "Μαρίτζα" και Σαμία, καθώς και το Μετόχι του Αγ. Στεφάνου του Αυρηλιανού στην Κωνσταντινούπολη, περνούν στην κατοχή της Μονής.
Το μοναστήρι λειτούργησε μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα. Γύρω στα 1355 οι χωρικοί που είχαν καταφύγει στον οχυρωμένο του περίβολο εγκαταστάθηκαν μονίμως, αναγκάζοντας τους μοναχούς να το εγκαταλείψουν.
Αργότερα κατελήφθη από τους Οθωμανούς, που μετέβαλαν το Καθολικό του σε τζαμί, το οποίο έγινε ο πυρήνας του οικισμού των Φερών.
Το 1940 άρχισαν εργασίες συντήρησης και έκτοτε λειτουργεί ως χριστιανικός ναός. Στα τελευταία χρόνια είναι η επίσημη έδρα του Παγκοσμίου Σωματείου Θρακών. Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού από ορισμένο ύψος και πάνω, καθώς και οι επιφάνειες των θόλων καλυπτόταν από τοιχογραφίες. Μετά την αφαίρεση του σοβά με τον οποίο οι Τούρκοι τις κάλυψαν, σήμερα διακρίνονται χαμηλότερα, δύο επισκοπικές πομπές που καταλήγουν στις επισκοπικές μορφές του ιερού.
Aκολουθεί μία εξαιρετική παρουσίαση του ναού από το θεολόγο Δημήτρη Καραμάτσκο
Θεοτόκος η Κοσμοσώτειρα
Ο Ναός μέχρι πριν λίγα χρόνια χρησιμοποιούνταν ως ενοριακός Ναός, αλλά σήμερα λειτουργεί μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, καθώς έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο από την Αρχαιολογική υπηρεσία.
Ο Ισαάκιος Κομνηνός
Η μονή ιδρύθηκε το 1152 από το Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του Αλέξιου του Α’ και αδελφό της Άννας Κομνηνής και του αυτοκράτορα Ιωάννη. Ο τίτλος του Σεβαστοκράτορα του δόθηκε από τον αδελφό του και ήταν τίτλος που δινόταν για πρώτη φορά και ήταν ο ανώτερος τίτλος μετά τον τίτλο του αυτοκράτορα. Η μονή ονομάστηκε Μονή του Βηρός και αυτό είναι το όνομα του οικισμού (Βηρός) που δημιουργήθηκε γύρω από τη Μονή, η πρώτη ζύμη των Φερών από κατοίκους των γύρω οικισμών και χωριών, οι οποίοι ήρθαν ή μεταφέρθηκαν από τον Ισαάκιο, για να εργάζονται για τη Μονή. Ο οικισμός αυτός παραχωρήθηκε στη Μονή μαζί με άλλα προάστια και χωριά, όπως καταγράφονται στο Τυπικόν της Μονής (άρθρο 69).
Η ονομασία Βήρα, που επεκράτησε στη συνέχεια, πρωτοχρησιμοποιείται από τον Νικήτα Χωνιάτη, που έζησε από το 1155 ως το 1216.
Τμήμα της μαρμάρινης πλάκας που είχε τεθεί στον τάφο του
Ισαακίου και βρίσκεται στο Μουσείο της Αλεξανδρούπολης.
ΑΙΣΘΗΣΙΝ ΕΜΠΙΚΡΑΙΝΩ ΝΙΚᾼ ΚΑΡΑΣ ΑΛΛ’ Ω ΒΡΑΒΕΥΤΑ ΤΩΝ ΚΑΛΩΝ ΤΩΝ ΕΝΘΑΔΕ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝ ΑΥΤΑ ΛΑΜΒΑΝΩΝ ΕΠΑΝ ΘΕΛΗΣ ΩΣ ΣΤΑΧΥΝ ΩΣ ΜΑΡΓΑΡΟΝ ΩΣ ΜΕΛΙ ΣΑΙΣ ΑΠΟΘΗΚΑΙΣ ΤΟΥΤΟΝΙ ΘΗΣΑΥΡΙΣΑΙΣ ΩΣ ΕΥΘΑΛΕΣ ΤΙ ΔΕΝΔΡΟΝ ΕΙΣ ΤΡΥΦΗΣ ΠΕΔΟΝ ΚΑΤΑΦΥΤΕΥΣΑΙΣ ΣΟΝ ΛΑΤΡΙΝ ΤΟΝ ΔΕΣΠΟΤΗΝ (Οξύνω την αίσθηση με τη νίκη της λογικής Αλλά συ που επιβραβεύεις με τα εγκόσμια αγαθά και που τα παίρνεις πάλι πίσω όταν εσύ θέλεις είθε να τον αποθησαυρίσεις στις αποθήκες σου αυτόν τον άρχοντα που σε λατρεύει σαν στάχυ, σαν μαργαριτάρι, σαν μέλι, είθε να τον καταφυτεύσεις σαν κάποιο θαλερό δένδρο σε πεδιάδα ευφροσύνης).
Ο Ισαάκιος ήταν φιλόδοξος και για να αναρριχηθεί στον αυτοκρατορικό θρόνο οργάνωσε διάφορα επαναστατικά κινήματα, χωρίς αποτέλεσμα και μάλιστα τιμωρήθηκε για τα κινήματα αυτά. Απογοητευμένος από τα εγκόσμια και θέλοντας να κάνει κάτι για τη σωτηρία της ψυχής του, στον τόπο που ονομαζόταν «τόπος του Βηρός», ίδρυσε τη Μονή της Θεομήτορος «Παναγίας Κοσμοσωτείρας», όπως αναφέρεται στο Τυπικόν της Μονής, που συνέταξε ο ίδιος. Ο τάφος του βρίσκεται στο αριστερό μέρος του νάρθηκα του Ναού, σύμφωνα με την επιθυμία που ο ίδιος εξέφρασε στο Τυπικό, άρθρο 89: «καθεδράσαι τὸν τοιοῦτον τάφον ἐν τῷ εὐωνύμῳ μέρει τοῦ νάρθηκος, ἔνθα καὶ παρεκβολὴ τοῦ κτίσματος διὰ τὸν τάφον παρ’ ἡμῶν γέγονε».
Η επιλογή του τόπου έγινε με κριτήρια που ο ίδιος γράφει στο «Τυπικόν» της Μονής:
74. «Οἶμαι γοῦν, ὡς τῆς μονῆς καὶ τῆς καθέδρας αἱ χάριτες πολλοὺς τῶν ἀνθρώπων πρὸς ἑαυτὰς μεθελκύσουσιν· ὁ γὰρ τόπος αὐτῆς, εἰ καὶ πρὶν ὄφεων καὶ σκορπίων ἐτύγχανε καταγώγιον, ἀλλ’ ὁ ποταμός, ἡ Αἶνος, ἡ θάλασσα, οἱ ρηγμῖνες ταύτης, οἱ νήνεμοι, ἡ τῆς ἀειθαλοῦς πόας κτηνοτρόφος νομὴ καὶ ἱππόβοτος, τὸ τῆς καθέδρας λοφόεν καὶ ἐλευθέριον ἐπανάστημα, ἡ λεπτὴ εὐκρασία ἀέρος τοῦ χύματος καὶ εὐεκτικὴ ἰσχναῖς αὔραις, οἱ ἀείζωοι περὶ τὰ χείλη τοῦ ποταμοῦ δόνακες ταύταις ὑποσυρίζοντες ἔμμουσον, ἡ ἄπλετος πεδιὰς καὶ εὐτρεπὴς ἄποψις, θέρους ὥρᾳ φημί, ἀσταχύων ἄνθει καὶ ταῖς ἀνθέριξιν αὐτῶν ἐπιβρίθουσα πολλὴν τοῖς ὁρῶσι τὴν εὐφροσύνην, ὡραίων δὲ πτόρθων ἄγχιστα τῆς μονῆς ἐσμὸς ἀναφύεται καὶ τοῖσδε περιπλέκονται βότρυες, ὕδωρ δὲ βλυστάνει τὸ εὐειδέστατον καὶ ψυχρότατον ἀτεχνῶς τῶν διψώντων ἐπευφραῖνον τοὺς φάρυγγας.
74. Ταῦτα τοίνυν καὶ τὰ τοιαῦτα τὴν πεντάδα τῶν αἰσθήσεων καθηδύνοντα πάντας εἰς θέαν τῆς μονῆς καὶ θάμβος περιελκύσουσι. ἐν γοῦν ταύταις ταῖς χάρισι θεόθεν ὡδηγήθην ὁ ἄθλιος τὴν μονὴν καινουργῆσαι μακροῖς τοῖς πόνοις καὶ σκάμμασι· ἀλλ’ ἐν ταῖς ἀρχαῖς ἀπορία τῆς ὕλης τοῦ κτίσματος δυσχερῶς ἡμῖν ἐπανέκυπτε καὶ ὡς ἐκ συνθήματος ἀγχοῦ πάλιν καὶ πέριξ οἷαπερ θησαυρός τις ἡμῖν ὑπανέθορεν ἐπικουρία μοι τῆς θεομήτορος καὶ ταύτης τῆς χρειώδους ὕλης ἡ εὕρεσις ὑπεφαίνετο, θαῦμ’ ἰδέσθαι τὴν ἐξ ἀπροσδοκήτου τῆς τιτάνου περὶ τὸν περίβολον εὕρεσιν καὶ τὴν ἀρδείαν τοῦ ὕδατος, οὕτως ἐξ ἀπορίας τῆς πρὶν εἰς εὐπορίαν ἀνέλπιστον προηγόμεθα καὶ πάντων οὕτως ἑώρων τῶν χρειωδῶν μοι τὴν ὕλην θεόθεν ρᾳδίως ὑποβλυστάνουσαν».
Δηλαδή: 74. «Νομίζω λοιπόν, ότι οι χάρες της μονής και της θέσης της θα ελκύσουν πολλούς ανθρώπους προς αυτές. Διότι ο τόπος της, αν και ήταν πριν κατάλυμα των φιδιών και των σκορπιών αλλά ο ποταμός, η Αίνος, η θάλασσα, οι ακρογιαλιές της, η νηνεμία, η βοσκή με τα αειθαλή χόρτα και τη βοσκή των αλόγων, το μέρος της θέσης με τις κατωφέρειες και η ελεύθερη θέση του λόφου, το λεπτό αεράκι και οι αδύναμες αύρες που φέρνουν ευεξία, τα αιώνια καλάμια στις όχθες του ποταμού, που τους σφυρίζουν μουσικά, η απέραντη πεδιάδα και η πανέμορφη θέα, λέω για την εποχή του καλοκαιριού, με τα λουλούδια στα στάχυα και τους ασφόδελους, που προσφέρουν πολλή ευφροσύνη σε όσους τα βλέπουν, και επίσης φυτρώνουν πλήθος κλωναριών κοντά τη μονή και σ’ αυτά περιπλέκονται τσαμπιά σταφυλιών, ενώ αναβλύζει νερό με ωραία θωριά και δροσερότατο που ευφραίνει λίαν τους φάρυγγες των διψώντων.
Ο πύργος του καμπαναριού σε μια από τις γωνίες της περιτείχισης της Μονής
75.. Αυτά λοιπόν και τα παρόμοια που ευχαριστούν τις πέντε αισθήσεις θα προσελκύσουν τους πάντες για να δουν και να θαυμάσουν τη μονή. Σε αυτές τις χάρες λοιπόν οδηγήθηκα από τον Θεό εγώ ο άθλιος για να κατασκευάσω το καινούργιο μοναστήρι με πολλούς κόπους και σκάμματα. Αλλά στην αρχή μας προέκυπτε μεγάλη έλλειψη των απαραίτητων υλικών για το κτίσμα και σαν από θεϊκό σημάδι πάλι κοντά στη μονή και γύρω της σαν κάποιος θησαυρός εμφανίστηκε, βοήθεια προς εμένα της θεομήτορος και φανερωνόταν η εύρεση του αναγκαίου υλικού, πράγμα θαυμαστό να βλέπεις χωρίς να το περιμένεις την εύρεση του ασβεστιού γύρω από τον περίβολο και το πότισμα του νερού, έτσι προχωρούσαμε από την έλλειψη που είχαμε πριν σε ανέλπιστη ευπορία και έτσι έβλεπα τα υλικά όλων των αναγκαίων να αναβλύζουν εύκολα από τον Θεό».
Η Μονή περιλαμβάνει περίβολο με τείχη, πύργους, πύλη και το καθολικό (τον ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας) σε ρυθμό σταυροειδούς με τρούλο ναού, με ύπαρξη εσωτερικού δικιόνιου (σπάνιος τύπος με δύο κίονες) και άλλους τέσσερις τρουλίσκους στις τέσσερις γωνίες. Το καθολικό της μονής, δεν είναι μεγάλου όγκου κτίσμα, αλλά είναι επιβλητικός χάρις στο ύψος του (17 μέτρα) και στον τρούλλο του (διαμέτρου 7 μέτρων), που στηρίζεται σε φαρδιά τόξα. Στη νοτιοανατολική γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο μοναδικό κεραμικό διακοσμητικό στο εξωτερικό μέρος του Ναού, ένας μονοκέφαλος αετός, έμβλημα της οικογένειας των Κομνηνών, όπως υποστηρίζει η κ. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, ενώ η αυτοκρατορία χρησιμοποιούσε τον δικέφαλο. Τον μονοκέφαλο αετό τον έχουν ως σύμβολό τους οι Πόντιοι σήμερα, γιατί καθιερώθηκε στην Τραπεζούντα ως έμβλημα της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, δεν γνωρίζουμε πότε. Εξωτερικά τοποθετήθηκαν επίσης σε άγνωστη εποχή τέσσερις αντηρίδες για την καλύτερη ευστάθεια του κτίσματος. Οι εικονογραφίες είναι ένα δείγμα της τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης.
Ο Ισαάκιος Κομνηνός φρόντισε για την οικονομική αυτονομία της Μονής και εκτός από την προσωπική του κινητή και ακίνητη περιουσία μεγάλες εκτάσεις με τους οικισμούς τους από την περιοχή της Αίνου αλλά και πολλά χωριά και προάστια (προάστεια γράφονται στο Τυπικόν), όπως αναφέρονται στο Τυπικό, πέρασαν στη δικαιοδοσία της Μονής της Κοσμοσώτειρας. Χωριά και προάστια που δόθηκαν στη Μονή ήταν:
το Νεόκαστρον,
του Κανικλείου προάστειον,
το Λυκοχώριον,
του Δράχου,
η Βανιάνους (ακρωτήρι),
η Συκέα, χωρίον,
του Ασπιώτου (ή Τριφυλλίου),
το Νεοχώριον, προάστειον,
η Κούριανις, προάστειον,
του Χοιροσφάκτου, προάστειον,
η Βατζινέα, χωρίον,
το Χούσδερι, χωρίον,
του Σινάλη, προάστειον,
ο Βηρός, προάστειον,
ο Σωτήρ των Βλάχων, προάστειον,
ο Άγιος Νικόλαος,
του Διλιανού,
η Δραγάβαστα,
το κάστρο Αετός,
το Τζεχοβά, χωρίον,
η Συκοράγι, προάστειον,
η Βράνιστα, χωρίον,
η Νεβοσέλους, προάστειον,
η Δελβοτζιάνους, προάστειον,
η Τζάμπη, προάστειον,
η Ραυνιάνους, χωρίον,
η Σόφους,
η Σαγουδάους,
του Γαλάτου, προάστειον,
του Τζερνίκου, χωρίον,
του Ραδαβούντος, χωρίον,
η Κερκιζός, χωρίον,
του Χατησίου, χωρίον,
της Καλοσέρας, χωρίον
και όσα του ανήκαν στην Τραϊανούπολη.
Η διαχείριση των ποταμών Μαρίτζα (Έβρος) και Σαμία είναι απόλυτο δικαίωμα της Μονής (άρθρο 69).
Εδώ οφείλω να παρατηρήσω ότι κατά την άποψή μου η Σαμία πρέπει να είναι ο παραπόταμος του Έβρου, το Τσάι και όχι το ποταμάκι που από πάνω του κτίσθηκε το υδραγωγείο, όπως γράφεται σε πολλές δημοσιεύσεις, γιατί στο Τυπικό αναφέρεται η διαχείριση του ποταμού Σαμία μαζί με την Μαρίτζα. Στο άρθρο 66 γράφει ο Ισαάκιος:
«Οφείλει ο προεστώς της μονής, σύμφωνα με τα δικαιώματά μας στον ποταμό Μαρίτζα, να ψαρεύει ψάρια και να τα φέρνει στους μοναχούς για τροφή, πολλές φορές να τα φέρνει και από την Αίνο περνώντας (διαπορθμεύειν) μέσα από το ποτάμι ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Πολλῶν δ’ ὄντων καί μεγάλων ἰχθύων, ὡς ἐγώ καθιστόρησα, ἐν τῷ ποταμῷ τῇ Σαμίᾳ περί τά πρόθυρα σχεδόν τοῦ Νεοκάστρου, (επειδή δε είναι πολλά και μεγάλα τα ψάρια, όπως διηγήθηκα, στο ποτάμι, τη Σαμία, στα πρόθυρα σχεδόν του Νεοκάστρου) οφείλει ο καθηγούμενος της Μονής φροντίζει με το μυαλό σε εγρήγορση για τη διαφύλαξη του ποταμού και τη συντήρηση, για να μη ψαρεύονται τα ψάρια από οποιονδήποτε, γιατί τα ψάρια είναι ευάλωτα και εύκολα ψαρεύονται, όπως ξέρουμε».
α) Εφόσον φρόντισε ο Ισαάκιος για τη διαχείριση του ποταμού Μαρίτζα, δεν είναι δυνατόν να άφηνε χωρίς διαχείριση ένα μετρίου μεγέθους ποτάμι, όπως το Τσάι, πολύ μεγαλύτερο από το ρέμα του υδραγωγείου. Δεν είναι δυνατόν να φροντίσει για το ρέμα αυτό, που χύνεται στο Τσάι (που χαρακτηρίζεται ως η Σαμία) και που δεν μπορούσε να έχει τόσα ψάρια, ώστε η διαχείρισή του να περιλαμβάνεται στο Τυπικό μαζί με τη Μαρίτζα, και να αγνοήσει το Τσάι, την ώρα που ο ποταμός Τσάι είναι πολύ μεγαλύτερος και είχε αφθονία ψαριών. Το Τσάι ρέει παράλληλα σε ένα διάστημα με τον Έβρο και χύνεται στο τελευταίο τμήμα του Έβρου πριν από την εκβολή του στη θάλασσα. Η ακριβής φράση του είναι: «…κατά τε χρῆσιν καὶ δεσποτείαν ἀπὸ τῆς σήμερον προσκεκυρώκαμεν τῇ μονῇ… καὶ τῇ ἁλιείᾳ τῶν ποταμῶν τῆς τε Σαμίας καὶ τῆς Μαρίτζης πρὸς εὐπορίαν ἰχθύων» (άρθρο 69).
β) Επίσης ο ίδιος ο Ισαάκιος γράφει ότι ψάρεψε στα ποτάμια Μαρίτζα και Σαμία, την οποία τοποθετεί «περί τὰ πρόθυρα σχεδὸν τοῦ Νεοκάστρου» (άρθρο 66). Πού βρισκόταν το Νεόκαστρον; Υποθέσεις γίνονται αλλά η πιθανότερη εκδοχή είναι ότι το Νεόκαστρον τοποθετείται δίπλα στους ποταμούς Μαρίτζα και Σαμία. Η Μαρίτζα όμως απέχει από το ρέμα με το υδραγωγείο, επομένως η τοποθέτηση του Νεοκάστρου δεν μπορεί να έχει σχέση με το ρέμα, κατά συνέπεια ούτε η Σαμία με το ρέμα του υδραγωγείου.
Όμως ο ρέμα αυτό, που χαρακτηρίζεται ως ο αρχαίος ποταμός Σαμία, δεν μπορούσε να έχει τόσα ψάρια, που η διαχείρισή του να περιλαμβάνεται στο Τυπικό μαζί με τη Μαρίτζα, την ώρα που ο παραπόταμος Τσάι είναι πολύ μεγαλύτερος και είχε αφθονία ψαριών. Η ακριβής φράση του είναι: «…κατά τε χρῆσιν καὶ δεσποτείαν ἀπὸ τῆς σήμερον προσκεκυρώκαμεν τῇ μονῇ… καὶ τῇ ἁλιείᾳ τῶν ποταμῶν τῆς τε Σαμίας καὶ τῆς Μαρίτζης πρὸς εὐπορίαν ἰχθύων» (άρθρο 69).
γ) Επίσης στο άρθρο 67 γράφει για τις γέφυρες που έκτισε, τις οποίες οφείλει να φροντίζει ο ηγούμενος της Μονής: «ἐν τῇ ἑτέρᾳ τῇ παρ’ ἡμῶν συστάσει πλησίον ἐν τῷ τόπῳ τῷ καί ἐπονομαζομένῳ τοῖς πολλοῖς οὕτω πως Ἀειδαροπνίκτης, ἐπανορθῶται ἐκ τῶν εἰσόδων τῆς μονῆς...» Δηλαδή: στην άλλη (γέφυρα) που την έφτιαξα εγώ κοντά στον τόπο που ονομάζεται «Αειδαροπνίκτης»= Γαϊδαροπνίχτης, να επιδιορθώνει από τις εισόδους της μονής… Εδώ φαίνεται ότι το ρέμα, πάνω στο οποίο κτίστηκε η άλλη γέφυρα της εισόδου στους χώρους της μονής ονομαζόταν Αειδοροπνίκτης=Γαϊδαροπνίχτης.
Πιστεύω ότι μια έρευνα, ίσως πιο ενδελεχής, σε κείμενα που αγνοώ, θα μπορούσε να αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια και να μη διαχέονται φήμες και υποθέσεις χωρίς τεκμηρίωση, σε ό,τι αφορά στον τόπο μας.
Ο γραμματικός Μιχαήλ έδωσε μεγαλοπρέπεια στον Ναό, ρυθμίζοντας το ύψος και τις διαστάσεις, έτσι ώστε, μολονότι μέτριος σχετικά σε όγκο, να δίνει την αίσθηση της μεγαλοπρέπειας. Για τον γραμματικό Μιχαήλ, που εφεύρε πολλές λύσεις για την κατασκευή του Ναού, όρισε να έχει το δικαίωμα παραμονής στο οίκημα, που βρισκόταν στην αυλή του Ναού και να φροντίζουν οι μοναχοί για τη διατροφή του και όλα τα αναγκαία προς το ζην, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Αγιογραφία στρατιωτικού Αγίου, που λέγεται ότι η ομοιότητα της μορφής παραπέμπει στον ίδιο τον Ισαάκιο Κομνηνό.
Για τις ανάγκες των χωρικών έκτισε καινούργιο ναό του Αγίου Προκοπίου (άρθρο Τυπικού 104, όπου ορίζεται ότι ο ναός αυτός βρίσκεται εκτός του περιβόλου της Μονής) και όρισε να έχουν οι χωρικοί τη δυνατότητα να προσέρχονται για προσκύνηση στον μεγάλο Ναό της Κοσμοσώτειρας.
Από τις αγιογραφίες που σώζονται ως σήμερα, φθαρμένες από τις παρεμβάσεις των Οθωμανών, ξεχωρίζουν αυτές που βρίσκονται στο κέντρο του ναού. Είναι ανεπίγραφες αγιογραφίες τεσσάρων στρατιωτικών αγίων, που έχουν ταυτιστεί με πρόσωπα της οικογένειας των Κομνηνών και του κτίτορα.
Γύρω από τον Ναό (το καθολικό, όπως λέγεται στη μοναστική γλώσσα), μέσα σε περίκλειστο με τείχη περίβολο, κατασκευάστηκαν τα κελιά και τα λουτρά των μοναχών, η Τράπεζα, η Βιβλιοθήκη με το σκευοφυλάκιο, το οίκημα του γραμματικού Μιχαήλ, ο πύργος με τα σήμαντρα και η δεξαμενή νερού. Η Μονή διέθετε και νοσοκομείο, στο οποίο επιτρεπόταν να έχουν πρόσβαση και οι κάτοικοι των γύρω χωριών και οι επισκέπτες.
Οι μύλοι, οι στάβλοι και το νεκροταφείο των μοναχών τοποθετήθηκαν έξω από τα τείχη της Μονής. Με την ίδρυση της μονής της Κοσμοσώτειρας δημιουργήθηκε γύρω από το μοναστήρι ένας νέος οικισμός, η Βήρα (σημερινές Φέρες). Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής και μεταφέρθηκαν από τα γύρω χωριά.
Κατασκεύασε επίσης ένα υδραγωγείο, για τη μεταφορά του νερού στο μοναστήρι αλλά και για τις ανάγκες των χωρικών. Ως γνωστόν τα ρωμαϊκά και τα βυζαντινά υδραγωγεία ήταν αγωγοί του νερού, δηλαδή για τη μεταφορά του νερού από μακρινές αποστάσεις έκτιζαν τείχη με ελαφρά κατωφέρεια προς την κατεύθυνση του προορισμού, επάνω στα οποία κατασκεύαζαν αγωγούς (κοιλώματα), για να περνάει το νερό. Οι καμάρες του έχουν ύψος 5 μέτρων, άνοιγμα 7 μέτρων και πλάτος 1,30 μέτρο.
Τείχη του περιβόλου της Μονής
Εξωτερική όψη του πύργου του κωδωνοστασίου
Ό,τι απέμεινε από τη γέφυρα στη θέση Αειδαροπνίκτης (Γαϊδαροπνίκτης)
Επισκεύασε τον εγκαταλειμμένο ναό του Αγίου Στεφάνου στην Κωνσταντινούπολη, για να τον προσφέρει στη Μονή, καθώς και διάφορα κτίσματα που κατείχε στην Αίνο.
Δυστυχώς, όλος αυτός ο θησαυρός που κατείχε η Μονή λεηλατήθηκε τους επόμενους αιώνες, οι πολύτιμες εικόνες χάθηκαν και μόνο το Τυπικόν σώθηκε και βρέθηκε μετά από 5 αιώνες στο μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου στην Κεφαλλονιά.
Ο Ναός πήρε τη σημερινή μορφή του μετά από εργασίες αναστήλωσης και επισκευές που πραγματοποιήθηκαν, οι εξωτερικοί τοίχοι αποκαταστάθηκαν από τις πολλές ζημιές που είχαν υποστεί, οι κίονες δέθηκαν με χαλύβδινα στεφάνια και επίσης αντικαταστάθηκε η στέγαση του τρούλου με νέο μολύβδινο σκέπαστρο.
Δημήτρης Καραμάτσκος
Θεολόγος
Ολόκληρο το «Τυπικόν» της Μονής Παναγίας Κοσμοσώτειρας
Εσωτερικό του Ναού
Στρατιωτικός Άγιος
Αγιογραφία στρατιωτικού Αγίου
Κάτοψη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου