Βυζαντινή Άρτα: Παναγία η Παρηγορήτισσα

         

 

 

 

 

          Είναι η "αρχόντισσα" της σημερινής Άρτας, το αγλάισμα της άλλοτε ένδοξης πρωτεύουσας του Δεσποτάτου της Ηπείρου, και το καύχημα των Κομνηνοδουκάδων Δεσποτών της. Δεσπόζει στην πυκνοκατοικημένη δυτική πλαγιά του λόφου Περάνθη, υποδηλώνοντας με την επιβλητική της παρουσία το μεγαλείο της Βυζαντινής Άρτας. Η πρωτοτυπία του σχεδίου της, οι αρχιτεκτονικές της καινοτομίες και η πλούσια κεραμοπλαστική της διακόσμηση την καθιστούν μοναδικό δείγμα βυζαντινής ναοδομίας σ' όλο τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο.

          Κτίσθηκε σε δυο φάσεις: Αρχικά κατασκευάσθηκε ή άρχισε να κατασκευάζεται απ' το Δεσπότη Μιχαήλ Β' και τη σύζυγο του Θεοδώρα, στην ίδια ακριβώς θέση, μικρότερος ναός αγνώστου σχήματος που εξακριβωμένα όμως η βάση του είχε τις διαστάσεις του σημερινού κυρίως ναού - χωρίς δηλαδή το νάρθηκα και τα παρεκκλήσια. Αν ολοκληρώθηκε η κατασκευή αυτού του ναού και ποια τύχη είχε, μας είναι παντελώς άγνωστο.

            Το βέβαιο είναι πως ο γιος και διάδοχος του Μιχαήλ Β΄ Νικηφόρος Α΄ Κομνηνός Δούκας και η σύζυγός του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή, θέλοντας προφανώς να φτιάξουν μητροπολιτικό ναό αντάξιο μιας πρωτεύουσας,  άλλαξαν τα σχέδια και ίδρυσαν τα έτη 1285 - 89 (κατά το Nicol το 1294 - 96) το σημερινό εντυπωσιακό μνημείο, όπως συνάγεται από σχετική κτητορική επιγραφή. Απ' το αρχικό κτίσμα διατηρήθηκαν μεγάλα τμήματα της τοιχοδομής του και χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του σημερινού ναού.

 

          Η Παναγία η Παρηγορήτισσα, ο πιο σημαντικός και διάσημος βυζαντινός ναός του νομού Άρτας, είναι αφιερωμένος στον ευαγγελισμό της Θεοτόκου και υπάρχουν ενδείξεις ότι τον 16ο αιώνα ήταν το Καθολικό γυναικείου μοναστηριού. Από τη μονή σήμερα σώζονται 16 κελιά που χρησιμοποιούνται ως αποθηκευτικοί χώροι και το εστιατόριο που έχει αναστηλωθεί και φιλοξενεί προσωρινά σημαντική αρχαιολογική συλλογή, με ευρήματα από ολόκληρο το νομό Άρτας. Μετά την παρακμή του μοναστηριού η Παναγία η Παρηγορήτισσα ήταν μετόχι της Μονής της Κάτω Παναγιάς και για πολλά χρόνια η Μητρόπολη της Άρτας. Σήμερα είναι βυζαντινό μουσείο και δεν λειτουργεί ως ναός.
           Η Παναγία η παρηγορήτισσα ανήκει στον οκταγωνικό, σταυροειδή αρχιτεκτονικό τύπο. Εξωτερικά είναι ένα κυβικό ορθογώνιο κτίσμα, που του δίνουν έναν ελαφρύ τόνο ο αρχιτεκτονικός διάκοσμος και οι πανέμορφοι τρούλοι. Οι  διαστάσεις του ναού είναι πραγματικά εντυπωσιακές: Μήκος Δ. πλευράς 22,10μ, μήκος πλάγιων πλευρών 20,27μ, ύψος 20,28μ, εξωτερική διάμετρος τρούλου 7,58μ, ύψος τρούλου 3,50 μ.

        Το σύστημα στήριγμα του κεντρικού τρούλου της Παρηγορήτισσας είναι πραγματικά πρωτότυπος και τολμηρότατος, εντυπωσιάζει τον επισκέπτη και κάνει τον ναό μοναδικό στον κόσμο. Το σχέδιο είναι το εξής: Σε κάθε γωνία του κεντρικού τετράγωνου χώρου τοποθέτησε από ένα ζευγάρι παραστάδες. Πάνω σε αυτές τις παραστάδες τοποθέτησε οριζόντιους προβόλους μπηγμένους στους πλάγιους τοίχους, που αφήνουν ελεύθερο τον χώρο. Στις νέες αυτές προβολές τοποθετήθηκε δεύτερος όροφος κιόνων. Πάνω στους κίονες στήριξαν καμάρες. Τέλος πάνω στις κάμαρες κτίσθηκε ο τρούλος.

          Εσωτερικά η Παναγία η Παρηγορίτισσα διακρίνεται για την κομψότητα των αρχιτεκτονικών μελών της, καθώς και τον πλούσιο γλυπτό διάκοσμο. Στον κεντρικό τρούλο με το εξαιρετικό σύστημα στήριξης, σώζεται το ψηφιδωτό του Παντοκράτορα. Στο ιερό του ναού τοιχογραφίες του αγιογράφου Ανανία του 16ου αιώνα, στον κυρίως ναό τοιχογραφίες του 17ου αιώνα και τμήματα του μαρμάρινου τέμπλου

Κτητορική επιγραφή.
     

        Στο μαρμάρινο τοξωτό υπέρθυρο της Βασιλικής Πύλης (απ' την πλευρά του κυρίως ναού) υπάρχει, ως συνήθως, η κτητορική επιγραφή γραμμένη σε 11 θολίτες (σφηνοειδή κομμάτια του τόξου) απ' τους οποίους οι 7 είναι οι αρχικοί, ενώ οι υπόλοιποι συμπληρώθηκαν αργότερα με τρόπο μάλιστα αυθαίρετο. Κατά τον Ορλάνδο η επιγραφή διαβάζεται:
"Κομνηνοδούκας δεσπότης Νι[κηφ]όρος, Άννα βασίλ[ισσ]α Κομνην[οδούκαινα]
Κομνηνόβλαστος δ[εσπότης Θ]ωμάς μέγας, Κομνην[ών κ]λάδος α[γγελωνύμων]
     Είναι το "πιστοποιητικό" ίδρυσης του μνημείου. ενός μνημείου που δεν το σεβάστηκαν οι βάρβαροι, το σεβάστηκε όμως ο χρόνος και στέκει εκεί στα ριζά του λόφου της Περάνθης αιώνες τώρα, σφραγίδα της εποχής του, κρίκος του χθες με το σήμερα, αγλάισμα και δόξα των Κομνηνοδουκάδων δεσποτών, κορώνα και καμάρι της σημερινής Άρτας.

 

          Σχετικά με  για την προέλευση της ονομασίας Παναγία Παρηγορήτισσα τη λύση στην απορία αυτή, τη δίνει ένας θρυλικός μύθος σύμφωνα με τον οποίο ένας Πρωτομάστορας της εποχής είχε αναλάβει το χτίσιμο της εκκλησίας. Έχοντας φτάσει σχεδόν στη μέση της κατασκευής του ναού και επειδή χρειάστηκε να αναλάβει και κάποια άλλα έργα, εμπιστεύτηκε στο βοηθό του τη συνέχεια της κατασκευής της εκκλησιάς. Ο βοηθός του όμως αγνοώντας τις υποδείξεις του αφεντικού του, συνέχισε το έργο βάζοντας τη δική του φαντασία και καλλιτεχνία η οποία σίγουρα … ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του πρωτομάστορα και είχε και πιο θετικά αποτελέσματα.

         Στη συνεχεία και όταν ο πρωτομάστορας επέστρεψε και αντίκρισε το θεσπέσιο αρχιτεκτονικό έργο στην τελείωση του, σίγουρα ενθουσιάστηκε, ωστόσο θέλησε να τον εκδικηθεί διότι δεν υπάκουσε στις εντολές του. Έτσι παραπλανώντας τον, τον οδήγησε στη στέγη του ναού με την πρόφαση ότι ήθελε να του υποδείξει κάποιο λάθος που είχε κάνει. Στόχος του όμως ήταν να τον οδηγήσει στην άκρη της στέγης και από εκεί να τον ρίξει στο κενό. Όμως κατά την πτώση παρασύρθηκε και ο ίδιος με αποτέλεσμα να βρουν και οι δυο ακαριαίο θάνατο.
          Μάλιστα ο λαός πιστεύει ότι τα σώματα και των δυο απολιθώθηκαν κατά την πρόσκρουση στο έδαφος και ο μύθος αυτός μάλιστα επιβεβαιώνεται και από τις δυο κόκκινες πέτρες που βρίσκονται μέχρι και σήμερα στο πίσω μέρος του ναού.
          Τέλος, σύμφωνα πάντα με το μύθο, η ίδια η Παναγία εμφανίστηκε στη μάνα του αδικοχαμένου κάλφα-βοηθού για να την παρηγορήσει με αποτέλεσμα ο ναός να πάρει το όνομα Παναγία Παρηγορήτισσα.

 

            Από την δεκαετία του '90 διενεργούνται κατά περιόδους ανασκαφικές έρευνες στον περίβολο του ναού. Επίσης έγιναν τομές στο δάπεδο του κυρίως ναού το 1989. Το 1977 αντικαταστάθηκε η ξύλινη θύρα της δυτικής πλευράς, συμπληρώθηκε η ηλεκτρική εγκατάσταση και συντηρήθηκαν τα κελλιά. Το 1991 στερεώθηκε εσωτερικώς η ΝΔ πλευρά του ναού και συντηρήθηκε μέρος των τοιχογραφιών.